Το αυγουστιάτικο φεγγάρι και η Παναγία
Δύο πράγματα μας φέρνει σίγουρα στο νου η λέξη «Αύγουστος». Το ένα είναι το αυγουστιάτικο φεγγάρι. Ταξιδιάρικο κι ερωτικό, το παρατηρούμε με δέος να χαρίζει κάτι από τη λάμψη του στη σκοτεινή θάλασσα. Επιμένει ν’ αγγίζει ευαίσθητες χορδές μας. Διόλου παράξενο, μια που πρόκειται για σύμβολο αρχετυπικό. Ο μύθος, που μιλάει στη γλώσσα της ψυχής, το λατρεύει. Σ’ όλους σχεδόν τους λαούς και πολιτισμούς μπορούμε ν’ ανακαλύψουμε πλήθος σχετικές παραδόσεις και δοξασίες. Της Χαρίτας Μήνη, φιλολόγου-συγγραφέως Κι αν εύκολα τα απορρίπτουμε αυτά σαν αστείες δεισιδαιμονίες, δεν μπορούμε ν’ αρνηθούμε ότι η σελήνη αιχμαλωτίζει τη φαντασία μας. Η δική μου σχέση μαζί της είναι βαθιά προσωπική. Το φιλολογικό μου ψευδώνυμο, Μήνη, δεν είναι παρά το άλλο της όνομα. «Ταυρόκερως Μήνη» αποκαλείται στον ορφικό ύμνο 9, που της πλέκει το εγκώμιο: χρόνου μῆτερ, φερέκαρπε … πανδερκής … νυκτὸς ἄγαλμα, ἀστράρχη, τανύπεπλ’, ἑλικοδρόμε, πάνσοφε κούρη… Έχω περάσει ατέλειωτες ώρες μελετώντας τους συμβολισμούς της σελήνης, κι όμως μοιάζει να κρύβει ακόμη πολλά μυστικά. Άλλωστε, συνδέεται με τα τρία μεγαλύτερα μυστήρια της ζωής: τη γέννηση, τον έρωτα και το θάνατο. Το φεγγάρι «γεννιέται» και «πεθαίνει» ξανά κάθε μήνα, ακολουθώντας τον αέναο κύκλο του: γέμιση, πανσέληνος, χάση. Για μια νύχτα εξαφανίζεται από τον ουρανό κι έπειτα αναδύεται ξανά με τη μορφή ενός λεπτού μισοφέγγαρου. Δεν θα μπορούσε να βρει κανείς πιο ταιριαστό σύμβολο αναγέννησης. Μας διδάσκει αυτό που πολύ συχνά ξεχνάμε: πως καθετί στη ζωή κάνει τον κύκλο του και κλείνει, μα όταν ένας κύκλος κλείσει, κάτι καινούριο έρχεται στη θέση του. Ο θάνατος ακολουθείται από μια καινούρια γέννα. Γι’ αυτό ίσως η σελήνη συνδέθηκε με θεές που προστάτευαν τον τοκετό, όπως η Άρτεμις, αλλά και με μορφές που σχετίζονταν με τον Κάτω Κόσμο, σαν την Εκάτη. Παράλληλα, η σελήνη συντροφεύει συχνά και τις θεές-μητέρες, όπως η Ίσιδα και η Εφεσία Άρτεμις. Δεν είναι παράξενο, αν σκεφτούμε πως το ταξίδι της στον ουρανό διαρκεί 29,5 μέρες, όσο περίπου και ο έμμηνος κύκλος. Έτσι, συνδέθηκε με την έννοια της γονιμότητας και της μητρότητας. Άλλωστε, οι ανθρωπολόγοι που ταξίδεψαν σε απομακρυσμένες φυλές δείχνουν ότι τέτοιες δοξασίες επιβίωσαν μέχρι πρόσφατα. Για παράδειγμα, οι Γροιλανδοί/ές αλλά και οι κάτοικοι της Νιγηρίας απέδιδαν στη σελήνη τη δύναμη να προκαλεί εγκυμοσύνη. Το ίδιο πίστευαν και οι Buriat της δυτικής Μογγολίας. Αντίστοιχα, οι Μαορί, πολυνησιακός λαός της Νέας Ζηλανδίας, είχαν την πεποίθηση ο πραγματικός σύζυγος μιας γυναίκας είναι το φεγγάρι. Η επιστήμη δεν επιβεβαιώνει τούτες τις απόψεις των αυτόχθονων, όμως ο ρόλος του φεγγαριού σε ποικίλες παραδόσεις παραμένει ζωντανός. Έτσι, βλέπουμε το μισοφέγγαρο να κοσμεί τα μουσουλμανικά τεμένη. Ας μην ξεχνάμε ότι η ημισέληνος, συχνά συνοδευόμενη από ένα αστέρι, υπήρξε σύμβολο της Εκάτης και της αρχαίας πόλης του Βυζαντίου, που την...
Το μυστήριο της παρθενογένεσης: Oι παρθένες μητέρες της αρχαιότητας
Μπορεί τούτα τα Χριστούγεννα πολλοί συνάνθρωποί μας να τα περάσουν μέσα στην παγωνιά της κρίσης, όμως το Θείον Βρέφος ετοιμάζεται και πάλι να κάνει δυναμικά την εμφάνισή του! Τουλάχιστον στη σφαίρα της φαντασίας, μια που οι θρησκείες δεν φημίζονται για την ακριβή καταγραφή ιστορικών γεγονότων. Διόλου παράξενο, άλλωστε. Η ιστορία μας προσγειώνει στην πεζή πραγματικότητα, ενώ οι θρησκευτικές παραδόσεις πολλές φορές μας ταξιδεύουν στα γοητευτικά πεδία των μύθων και των αρχετύπων. της Χαρίτας Μήνη, φιλολόγου-συγγραφέως Ένα τέτοιο αρχετυπικό στοιχείο που εμφανίζεται σε ποικίλες παραδόσεις ανά τον κόσμο είναι η παρθενογένεση – η υπερφυσική γέννηση ενός ιερού παιδιού χωρίς τη φυσιολογική διαδικασία γονιμοποίησης. Στο Χριστιανισμό το στοιχείο αυτό κατέχει κεντρική θέση, αφού η πανταχού παρούσα μορφή της Θεοτόκου λατρεύεται ως Αειπάρθενος. «Χαῖρε, ἡ παρθενίαν καὶ λοχείαν ζευγνῦσα», ψέλνει ο Ακάθιστος Ύμνος και συνεχίζει λέγοντας τα εξής: Ρήτορας πολυφθόγγους, ὡς ἰχθύας ἀφώνους, ὁρῶμεν ἐπὶ σοὶ Θεοτόκε· ἀποροῦσι γὰρ λέγειν, τὸ πῶς καὶ Παρθένος μένεις, καὶ τεκεῖν ἴσχυσας… Δεν είναι βέβαια περίεργο που οι άνθρωποι απορούσαν μ’ ένα τέτοιο παράδοξο φαινόμενο. Ακόμη κι αν δεχτεί κανείς το «θαύμα» μιας υπερφυσικής σύλληψης, θα αναρωτηθεί πώς γίνεται ένα μωρό να εξέλθει απ’ τον κόλπο της μητέρας του χωρίς να διαρραγεί ο παρθενικός υμένας – μήπως το Θείον Βρέφος γεννήθηκε με καισαρική; Τι λέει η επιστήμη; Δυστυχώς, οι σύγχρονες επιστημονικές γνώσεις δεν μας βοηθούν να λύσουμε το μυστήριο. Γνωρίζουμε, για παράδειγμα, ότι για να γεννηθεί ένα αγόρι θα πρέπει να έχει τα χρωμοσώματα ΧΥ, από τα οποία το Χ προέρχεται από την μητέρα και το Υ από τον πατέρα. Χωρίς το Υ δεν θα ήταν αγόρι αλλά κορίτσι! Πάντως, η Κυϊντίλλα ή Πρισκίλλα, η ιδρύτρια μιας «αιρετικής» χριστιανικής ομάδας του 4ου αι., κατάφερε να οραματιστεί τον Ιησού με μορφή γυναίκας, η οποία μάλιστα ήταν ντυμένη με λαμπρό φόρεμα. Αυτό μαρτυρεί ο γνωστός αιρεσιολόγος Επιφάνιος στο έργο του Πανάριον (49.1). H φυσική παρθενογένεση στα θηλαστικά είναι άγνωστη, όμως οι επιστήμονες, μετά από διάφορα πειράματα, κατάφεραν να φέρουν στο κόσμο παρθενογέννητα ποντίκια, μαϊμούδες και άλλα συμπαθή ζωάκια – μόνο θηλυκά, όμως, αφού τους λείπει το χρωμόσωμα Υ. Παρόμοια πειράματα έχουν γίνει και με ανθρώπινα βλαστοκύτταρα και μάλιστα έχουν στεφθεί από επιτυχία. Σύμφωνα με την επιστήμη της γενετικής, λοιπόν, ο Ιησούς θα έπρεπε να είχε γεννηθεί σε εργαστήριο και όχι σε φάτνη! Από την άλλη πλευρά, η παρθενογένεση δεν είναι άγνωστη στη φύση. Τη βρίσκουμε σε ποικίλα ζωικά είδη όπως οι ψύλλοι του νερού ή κλαδόκερα, οι σκορπιοί, τα σαλιγκάρια και οι καρχαρίες. Τη συναντάμε ακόμη και σε κάποια ερπετά: σε ορισμένες σαύρες και φίδια, καθώς και στους μεγαλόσωμους δράκους του Κομόντο. Πάντως, οι Οφίτες, μια ομάδα γνωστικών χριστιανών του 2ου-4ου αι., ταύτιζε το Χριστό με τον...
Το Ιερό Αίμα: Μύθοι και Μυστήρια
Σε μας σήμερα το αίμα φαίνεται συχνά σαν κάτι αηδιαστικό ή ακόμη και τρομαχτικό. Κάποτε όμως είχε τελείως διαφορετική σημασία: ήταν σύμβολο της ζωής, της γέννησης και της γονιμότητας. Πέρασε έτσι μέσα στις παραδόσεις των λαών σε ολόκληρο τον κόσμο, θεωρήθηκε ιερό και άρχισε να παίζει σημαντικό ρόλο μέσα σε διάφορες θρησκείες. Για να ανιχνεύσουμε από πού προήλθε η ιδιαίτερη σημασία του, θα κάνουμε ένα ταξίδι για να γνωρίσουμε τους μύθους και τα έθιμα ποικίλων κοινωνιών. Ας ξεκινήσουμε με το ερώτημα: γιατί το αίμα να συνδέεται με την έννοια της γέννησης; Οι άνθρωποι από τα αρχαία χρόνια είχαν παρατηρήσει ότι τα έμμηνα δεν ρέουν κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης. Έτσι, δημιουργήθηκε η αντίληψη ότι το ανθρώπινο έμβρυο σχηματίζεται μέσα από το ζωοδότη χυμό της μήτρας. Tην ιδέα αυτή τη συναντάμε στον Aριστοτέλη (Περί ζώων γενέσεως 2. 4, Περί ζώων μορίων 2. 6. 1.) και στο Ρωμαίο συγγραφέα Πλίνιο (Historia Naturalis 7. 66). Τη βρίσκουμε ακόμη και στην Παλαιά Διαθήκη, όπου ο βασιλιάς Σολομών παρουσιάζεται να λέει: O πατέρας μου με γέννησε με την ευχαρίστηση της γενετήσιας σχέσης τη νύχτα. Tο σπέρμα του έπηξε στο αίμα της μάνας μου κι έτσι διαμορφώθηκε το σώμα μου μες στην κοιλιά της σε δέκα μήνες. (Σοφία Σολομώντος, 7, 1-2) Προφανώς εδώ εννοούνται οι σεληνιακοί μήνες, οι οποίοι συμβατικά υπολογίζονται στις 28 μέρες ο καθένας. Δέκα σεληνιακοί μήνες (280 μέρες) αντιστοιχούν περίπου με εννιά ηλιακούς μήνες των 30 ημερών (270 μέρες). Το φεγγάρι έχει ιδιαίτερη σχέση με το έμμηνο αίμα, όπως θα δούμε στη συνέχεια. Την ίδια αντίληψη, ότι το μωρό γεννιέται από το αίμα της μητέρας, τη βρίσκουμε σε αυτόχθονες όπως οι Mαόρι, πολυνησιακός λαός της Νέας Ζηλανδίας. Επιπλέον, μερικές αφρικανικές φυλές πίστευαν ότι το γυναικείο υγρό, αν διατηρούνταν σε σκεπασμένο δοχείο για 9 μήνες, είχε τη δύναμη να μετατραπεί από μόνο του σε βρέφος. Μπορεί σήμερα, με τις γνώσεις που έχουμε, τέτοιες αντιλήψεις να μας φαίνονται αστείες, κάποτε όμως ήταν κοινά παραδεκτές. Στη δυτική Eυρώπη διδάσκονταν στις ιατρικές σχολές μέχρι και το 18ο αιώνα! ΤΟ ΑΙΜΑ ΤΗΣ ΘΕΑΣ Αν, λοιπόν, λάβουμε υπόψιν όλα αυτά, δεν θα μας φανεί παράξενο ότι η εμμηνόρροια απόκτησε θρησκευτικές διαστάσεις σε ολόκληρο τον κόσμο. Σε πολλές γλώσσες η ίδια η λέξη είχε επίσης σημασίες όπως «ακατανόητο», «υπερφυσικό», «ιερό», «πνεύμα» ή «θεότητα». Mάλιστα, στη Nότια Aμερική κάποιες αυτόχθονες φυλές έλεγαν ότι ολόκληρη η ανθρωπότητα είχε φτιαχτεί από «σεληνιακό» (δηλαδή έμμηνο) αίμα! Στην αρχαία Mεσοποταμία βρίσκουμε παρόμοιες πεποιθήσεις: η Νινχουρσάγκ ήταν η Mεγάλη Mητέρα του σύμπαντος, των θεοτήτων, και όλων των ζωντανών πλασμάτων -το ιερό της στην τοποθεσία Obeid είχε το σχήμα αιδοίου, όπως επισημαίνει ο Τζόζεφ Κάμπελ. O αρχαίος μύθος την παρουσιάζει ως Μάνα Γη η οποία γεννάει τα ανθρώπινα όντα από...
Το Διονυσιακό πνεύμα των Χριστουγέννων
Μανιοδότης κι εκστατικός, βαθιά ερωτικός, πνεύμα της φύσης και της γονιμότητας, του κρασιού και του γλεντιού… Ναι, ο Βάκχος, ο Διόνυσος, αέναος κι αειθαλής, μας χαμογελάει ακόμη μες από τα βάθη των αιώνων, μεταμφιεσμένος σε Θείο Βρέφος. Ίσως να σοκάρει η ιδέα ότι πίσω από τη «μεγάλη γιορτή της χριστιανοσύνης» θα μπορούσε να βρίσκεται η λατρεία ενός θεού που μοιάζει διαμετρικά αντίθετος με το σεμνό και μετρημένο Ιησού. Κι όμως, το διονυσιακό υπόβαθρο του Δωδεκαημέρου είναι πολύ έντονο για ν’ αποτελεί απλή σύμπτωση! Της Χαρίτας Μήνη Γλυκό μου βρέφος, Διόνυσέ μου και Χριστέ μου… Άγγελος Σικελιανός «Διόνυσος ἐπὶ λίκνῳ» Αρκετοί υποστηρίζουν ότι πίσω από τα Χριστούγεννα βρίσκονταν οι γιορτές του Ηλιοστασίου, οι οποίες τιμούσαν ηλιακές οντότητες, όπως ο Ηρακλής και ο Μίθρας. Άλλωστε, αποτελεί πλέον κοινό μυστικό, ότι στις 25 Δεκεμβρίου η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία χαιρέτιζε τη γέννηση ενός άλλου Σωτήρα: του Ανίκητου Ήλιου, που ταυτιζόταν όχι μόνο με το Μίθρα αλλά και με τον ίδιο τον αυτοκράτορα. Όμως, στου χρόνου τα γυρίσματα, ο Χριστός, παίρνοντας το μανδύα του «Νοητού Ήλιου», κατέληξε να αντικαταστήσει τις παλιότερες αυτές μορφές. Ωστόσο, πίσω από τις ρωμαϊκές ηλιολατρείες, που τόνωναν την αίγλη του αυτοκράτορα κι έστρεφαν στους ουρανούς τις ελπίδες του κόσμου για σωτηρία, υπήρχε ένα άλλο, πολύ πιο αρχέγονο πλαίσιο από γιορτές και έθιμα. Άλλωστε, σε παλιότερες εποχές η ζωή των ανθρώπων ήταν βαθιά δεμένη με την ύπαιθρο και την καλλιέργεια της γης και η θρησκεία τους καθρέφτιζε αυτήν ακριβώς την ιδιαίτερη σχέση. Διόλου παράξενο, λοιπόν, που γύρω από την περίοδο των Χριστουγέννων ανακαλύπτουμε μια ποικιλία από γιορτές διονυσιακές και γονιμικές: τα «Αλώα», που τιμούσαν επίσης τη Δήμητρα και την Περσεφόνη, τα «Κατ’ αγρούς Διονύσια», εύθυμη αγροτική γιορτή, και τα «Λήναια», όπου γίνονταν θεατρικοί αγώνες – γιατί φυσικά ο Βάκχος ήταν και θεός του θεάτρου. Το «αίμα του σταφυλιού» Η πολυσύνθετη μορφή του Διόνυσου, μαγική και συνάμα βαθιά μυστικιστική, ρίχνει βαριά τη σκιά της πάνω στο πρόσωπο του Ιησού. Μοιάζει σαν να ’ναι σχεδόν ο ένας το alter ego του άλλου, καθώς και οι δυο ενσαρκώνουν πανάρχαια αρχέτυπα. Άλλωστε, και οι δύο σήκωσαν το φορτίο των πόθων και των προσδοκιών αμέτρητων ανθρώπων! Δεν είναι λίγες οι ομοιότητές τους. Η γέννησή τους δεν θα μπορούσε παρά να είναι υπερφυσική, καθώς υπήρξαν γιοι ενός θεού και μιας θνητής. Και οι δύο καταδιώχτηκαν και υπέφεραν, πέθαναν κι αναστήθηκαν. Εμφανίστηκαν ως Σωτήρες κι έκαναν θαύματα, αλλά επίσης πρόσφεραν στους ανθρώπους και την ελπίδα της μεταθανάτιας λύτρωσης. Μιλήσαμε πριν για την ηλιακή υπόσταση του Ιησού. Πίσω απ’ αυτήν ίσως να κρύβεται η φωτεινή μορφή του Βάκχου, ο οποίος συνδυάζει χαρακτηριστικά σεληνιακά και ηλιακά. Μάλιστα, είχε και το επίθετο Λαμπτήρ, «εκείνος που λάμπει, που φωτίζει»....
