Μπορεί τούτα τα Χριστούγεννα πολλοί συνάνθρωποί μας να τα περάσουν μέσα στην παγωνιά της κρίσης, όμως το Θείον Βρέφος ετοιμάζεται και πάλι να κάνει δυναμικά την εμφάνισή του! Τουλάχιστον στη σφαίρα της φαντασίας, μια που οι θρησκείες δεν φημίζονται για την ακριβή καταγραφή ιστορικών γεγονότων. Διόλου παράξενο, άλλωστε. Η ιστορία μας προσγειώνει στην πεζή πραγματικότητα, ενώ οι θρησκευτικές παραδόσεις πολλές φορές μας ταξιδεύουν στα γοητευτικά πεδία των μύθων και των αρχετύπων.
της Χαρίτας Μήνη, φιλολόγου-συγγραφέως
Ένα τέτοιο αρχετυπικό στοιχείο που εμφανίζεται σε ποικίλες παραδόσεις ανά τον κόσμο είναι η παρθενογένεση – η υπερφυσική γέννηση ενός ιερού παιδιού χωρίς τη φυσιολογική διαδικασία γονιμοποίησης. Στο Χριστιανισμό το στοιχείο αυτό κατέχει κεντρική θέση, αφού η πανταχού παρούσα μορφή της Θεοτόκου λατρεύεται ως Αειπάρθενος. «Χαῖρε, ἡ παρθενίαν καὶ λοχείαν ζευγνῦσα», ψέλνει ο Ακάθιστος Ύμνος και συνεχίζει λέγοντας τα εξής:
Ρήτορας πολυφθόγγους,
ὡς ἰχθύας ἀφώνους,
ὁρῶμεν ἐπὶ σοὶ Θεοτόκε·
ἀποροῦσι γὰρ λέγειν,
τὸ πῶς καὶ Παρθένος μένεις,
καὶ τεκεῖν ἴσχυσας…
Δεν είναι βέβαια περίεργο που οι άνθρωποι απορούσαν μ’ ένα τέτοιο παράδοξο φαινόμενο. Ακόμη κι αν δεχτεί κανείς το «θαύμα» μιας υπερφυσικής σύλληψης, θα αναρωτηθεί πώς γίνεται ένα μωρό να εξέλθει απ’ τον κόλπο της μητέρας του χωρίς να διαρραγεί ο παρθενικός υμένας – μήπως το Θείον Βρέφος γεννήθηκε με καισαρική;
Τι λέει η επιστήμη;
Δυστυχώς, οι σύγχρονες επιστημονικές γνώσεις δεν μας βοηθούν να λύσουμε το μυστήριο. Γνωρίζουμε, για παράδειγμα, ότι για να γεννηθεί ένα αγόρι θα πρέπει να έχει τα χρωμοσώματα ΧΥ, από τα οποία το Χ προέρχεται από την μητέρα και το Υ από τον πατέρα. Χωρίς το Υ δεν θα ήταν αγόρι αλλά κορίτσι! Πάντως, η Κυϊντίλλα ή Πρισκίλλα, η ιδρύτρια μιας «αιρετικής» χριστιανικής ομάδας του 4ου αι., κατάφερε να οραματιστεί τον Ιησού με μορφή γυναίκας, η οποία μάλιστα ήταν ντυμένη με λαμπρό φόρεμα. Αυτό μαρτυρεί ο γνωστός αιρεσιολόγος Επιφάνιος στο έργο του Πανάριον (49.1).
H φυσική παρθενογένεση στα θηλαστικά είναι άγνωστη, όμως οι επιστήμονες, μετά από διάφορα πειράματα, κατάφεραν να φέρουν στο κόσμο παρθενογέννητα ποντίκια, μαϊμούδες και άλλα συμπαθή ζωάκια – μόνο θηλυκά, όμως, αφού τους λείπει το χρωμόσωμα Υ. Παρόμοια πειράματα έχουν γίνει και με ανθρώπινα βλαστοκύτταρα και μάλιστα έχουν στεφθεί από επιτυχία. Σύμφωνα με την επιστήμη της γενετικής, λοιπόν, ο Ιησούς θα έπρεπε να είχε γεννηθεί σε εργαστήριο και όχι σε φάτνη!
Από την άλλη πλευρά, η παρθενογένεση δεν είναι άγνωστη στη φύση. Τη βρίσκουμε σε ποικίλα ζωικά είδη όπως οι ψύλλοι του νερού ή κλαδόκερα, οι σκορπιοί, τα σαλιγκάρια και οι καρχαρίες. Τη συναντάμε ακόμη και σε κάποια ερπετά: σε ορισμένες σαύρες και φίδια, καθώς και στους μεγαλόσωμους δράκους του Κομόντο. Πάντως, οι Οφίτες, μια ομάδα γνωστικών χριστιανών του 2ου-4ου αι., ταύτιζε το Χριστό με τον Όφι της Γενέσεως, σύμφωνα πάντα με τον Επιφάνιο. Λέτε εκείνοι να γνώριζαν κάτι που εμείς δεν ξέρουμε;
Η παρθενογένεση στην αρχαία Ελλάδα
Aφού, λοιπόν, η επιστήμη αρνείται πεισματικά να ρίξει φως στο μυστήριο της γέννησης του Θείου Βρέφους, θα πρέπει αναγκαστικά να στραφούμε σε άλλα μονοπάτια. Η αρχαία ελληνική παράδοση προσφέρει πλούσιο υλικό, δείχνοντας ότι οι έννοιες της παρθενικότητας και της μητρότητας μπορούν να συνδυάζονται μια χαρά, αν κατανοήσουμε το αυθεντικό νόημά τους.
Βλέπετε, η λέξη παρθένος αρχικά σήμαινε απλώς την ανύπαντρη κοπέλα. Για παράδειγμα, ο Hρόδοτος (5.6) αναφέρει ότι οι Θρακιώτισσες «παρθένες» απολάμβαναν πλήρη ερωτική ελευθερία. Στην Iλιάδα (B 512-15) η Aστυόχη χαρακτηρίζεται «σεβαστή παρθένα», παρόλο που έχει φέρει στον κόσμο δύο γιους. Στο ίδιο έπος ο Eύδωρος, νόθο τέκνο της Πολυμήλης και του Eρμή, ονομάζεται «παρθένιος» (Π 178-181). Παρθενίας ονομαζόταν ο γιος που γεννιόταν από έναν πολίτη και μια παλλακίδα. Στη Σπάρτη οι Παρθενίαι ήταν οι νέοι οι οποίοι γεννήθηκαν στη διάρκεια του Μεσσηνιακού πολέμου και ονομάστηκαν έτσι γιατί οι μητέρες τους ήταν άγαμες.
Αν, λοιπόν, μια γυναίκα μπορεί να είναι «παρθένος» και μητέρα ταυτόχρονα, γιατί να μην είναι το ίδιο και μια θεά; Άλλωστε, στη σφαίρα του μύθου, η αρσενική συμμετοχή δεν είναι διόλου απαραίτητη για να έρθει μια νέα ζωή στον κόσμο. Η αρχέγονη Γαία, η μητέρα θεών και ανθρώπων, μόνη της γέννησε το σύμπαν. Σύμφωνα με τον Ησίοδο, εκείνη έφερε στη ζωή τον Ουρανό, τα Όρη και τον Πόντο, «χωρίς ερωτικό σμίξιμο» (Θεογονία, 126-132). Δεν είναι άλλη από την πανίσχυρη Μάνα Φύση, που ο ορφικός ύμνος 10 την εξυμνεί λέγοντας: «των πάντων συ είσαι ο πατέρας και η μάνα». Στο ίδιο κείμενο χαρακτηρίζεται αὐτοπάτωρ και ἀπάτωρ, «εκείνη που είναι πατέρας του εαυτού της και πατέρα δεν έχει».
Μια άλλη κοσμογονική θεά, η Νύχτα, έχει επίσης την ικανότητα της παρθενογένεσης. Μόνη της γέννησε το Κοσμικό Αβγό, από το οποίο προέκυψε ο Έρωτας-Φάνης, ο μεγάλος ορφικός θεός. Ο Αριστοφάνης στους Όρνιθες (693 κ.ε.) αναφέρει:
Xάος υπήρχε στην αρχή και Nύχτα και μαύρο Έρεβος και Tάρταρος πλατύς.
Γη δεν υπήρχε ούτ’ Αέρας ούτ’ Ουρανός· μετά, στου Eρέβους τον απέραντο κόρφο,
γεννάει πρώτο απ’ όλα η Nύχτα η μαυροφτέρουγη ανεμόσπαρτο αβγό,
απ’ όπου στου χρόνου τα γυρίσματα βλάστησε Έρωτας ποθητός,
αστράφτοντας με τις φτερούγες τις χρυσές στην πλάτη, γοργός σαν στρόβιλος ανέμου. (μετ. Χ. Μήνη)
Τα δύο μισά του Κοσμικού Αβγού σχημάτισαν αντίστοιχα τον ουρανό και τη γη. Είναι ενδιαφέρον ότι ο Αριστοφάνης το χαρακτηρίζει «ανεμόσπαρτο». Σύμφωνα με τον Aριστοτέλη τα αβγά του ανέμου είναι εκείνα που παράγονται μόνο από την κότα, χωρίς γονιμοποίηση (Περὶ τὰ ζῷα ἱστορίαι 6. 2. 559b20). Επιπλέον, στη Θεογονία (212-3) του Hσιόδου εμφανίζονται κι άλλα παρθενογέννητα παιδιά της Νύχτας: οι Όνειροι.
Παρθένες Μητέρες: Ήρα, Άρτεμη, Αθηνά
Η Γαία και η Νύχτα, δύο πρόσωπα της Μεγάλης Μητέρας Φύσης, υπήρξαν συμπαντικές θεές. Η ικανότητα που τους αποδιδόταν να φέρνουν μόνες τους παιδιά στον κόσμο τονίζει τις απέραντες δημιουργικές τους δυνάμεις. Με την πάροδο του χρόνου παρόμοιες ικανότητες αποδόθηκαν και σε άλλες θεές.
Για παράδειγμα, ο Λουκιανός (Περὶ θυσ. 6) λέει ότι η Ήρα γέννησε τον Ήφαιστο ως «παιδί του ανέμου (ὑπηνέμιον παῖδα), χωρίς βοήθεια από το σύζυγό της». Σύμφωνα με κάποιες παραδόσεις, ο Άρης και ο δράκοντας Τυφών υπήρξαν επίσης παρθενογέννητα παιδιά της. Ακόμη και η Ιώ, που δεν ήταν θεά αλλά μυθική ιέρεια της Ήρας, συνέλαβε το γιο της, τον Έπαφο, μέσα από το άγγιγμα και μόνο του Δία, χωρίς να έρθει σε ερωτική επαφή μαζί του. Την ιστορία της αφηγείται ο Αισχύλος στην τραγωδία του Προμηθέας Δεσμώτης.
Μια ακόμη μορφή που συνδυάζει την παρθενικότητα και τη μητρότητα είναι η Άρτεμη. Τη γνωρίζουμε με τη μορφή της νεαρής θεάς του κυνηγιού που περιπλανιέται στα δάση. Ωστόσο, δική της αρμοδιότητα ήταν επίσης η προστασία της γέννας. Τα προσωνύμια Λοχεία, Ὠκυλόχεια και Σοωδίνη (αυτή που σώζει από τις ωδίνες του τοκετού) μαρτυρούν αυτή της την ιδιότητα, όπως και η παράδοση ότι βοήθησε τη μητέρα της, τη Λητώ, να φέρει στον κόσμο τον Απόλλωνα. Σε διάφορα μέρη της Ελλάδας, η Άρτεμη θεωρείται προστάτιδα των παιδιών και γι’ αυτό έχει τον τίτλο Κουροτρόφος. Μια απεικόνισή της, η οποία προέρχεται από το ιερό της στη Βραυρώνα και χρονολογείται στα τέλη του 5ου αι., θυμίζει έντονα τις εικόνες της Παναγίας.
Στην Έφεσο, ιωνική αποικία της Μικράς Ασίας, η Άρτεμη, η κύρια θεότητα της πόλης, εμφανίζεται ως Mάνα Φύση. Απεικονίζεται με πολλούς μαστούς και πλήθος ζώων. Όταν οι χριστιανοί κατέστρεψαν τον περίφημο ναό της, που υπήρξε ένα από τα επτά θαύματα του κόσμου, η λατρεία της υποκαταστάθηκε από εκείνη της Θεοτόκου – ο μύθος λέει ότι εκεί πέρασε τα τελευταία της χρόνια, πέθανε και τάφηκε. Άλλωστε, η αρχαιότερη εκκλησία που είναι αφιερωμένη στην Παναγία χτίστηκε στην Έφεσο, το 431.
Εκτός από την Ήρα και την Άρτεμη, στη χορεία των παρθένων μητέρων θα μπορούσαμε να προσθέσουμε και την Αθηνά, μια που στην Ηλεία είχε τον τίτλο Μητέρα. O Παυσανίας (5. 3, 2) διασώζει τη σχετική παράδοση: οι γυναίκες του τόπου προσευχήθηκαν να συλλάβουν αμέσως μόλις συνευρεθούν με τους άνδρες, μια που η χώρα τους είχε ερημωθεί μετά από έναν καταστροφικό πόλεμο με τον Ηρακλή και το στρατό του. Η θεά εισάκουσε τις προσευχές τους κι εκείνες ίδρυσαν ιερό της Αθηνάς Μητέρας.
Τι κρύβεται πίσω από τους μύθους;
Καταλήγουμε, λοιπόν, στο συμπέρασμα ότι οι παραδόσεις για παρθένες μητέρες δεν είναι χριστιανική επινόηση. Αποτελούν αρχετυπικό στοιχείο που φτάνει βαθιά μέσα στο χρόνο. Ωστόσο, τα αρχέτυπα δεν προκύπτουν απ’ το πουθενά – συνδέονται, άμεσα ή έμμεσα, με τις εμπειρίες των ανθρώπων. Αν θέλουμε να ανακαλύψουμε ποιες εμπειρίες υπάρχουν πίσω από το στοιχείο της παρθενογένεσης, θα οδηγηθούμε στις αρχέγονες κοινωνικές ομάδες των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών. Εκεί οι έννοιες της αναπαραγωγής, της πατρότητας και της οικογένειας θα ήταν πολύ διαφορετικές απ’ ό,τι στις κατοπινές κοινωνίες που ανέπτυξαν μια ταξική και πατριαρχική δομή. Ο ρόλος της μητέρας θα ήταν πολύ πιο σημαντικός απ’ ό,τι αυτός του πατέρα.
Τα στοιχεία που έχουν κατά καιρούς συλλέξει οι ανθρωπολόγοι από απομακρυσμένες φυλές είναι αποκαλυπτικά. Για παράδειγμα, ακόμη και σε νεότερες εποχές εμφανίζεται η πίστη ότι μια γυναίκα μπορούσε να συλλάβει με τη βοήθεια κάποιου θεϊκού πνεύματος. Οι Γροιλανδοί/ές αλλά και οι κάτοικοι της Νιγηρίας απέδιδαν στη σελήνη τη δύναμη να προκαλεί εγκυμοσύνη. Το ίδιο πίστευαν και οι Buriat της δυτικής Μογγολίας. Αντίστοιχα, οι Μαορί, πολυνησιακός λαός της Νέας Ζηλανδίας, είχαν την πεποίθηση ο πραγματικός σύζυγος μιας γυναίκας είναι το φεγγάρι.
Η σελήνη συνδέεται άρρηκτα με την έννοια της γονιμότητας, πράγμα που προήλθε σε μεγάλο βαθμό από τη συσχέτιση του σεληνιακού με τον έμμηνο κύκλο – διαρκούν και οι δύο γύρω στις 29 μέρες. Αρκετές από τις θεές της αρχαίας Ελλάδας συνδέονται με το φεγγάρι, όπως π.χ. η Άρτεμη. Η Παναγία κληρονόμησε κάποιες από τις ιδιότητες αυτές. Στην παράδοση των Καθολικών αποκαλείται «η Σελήνη της Εκκλησίας». Στην ακολουθία του Μεγάλου Σαββάτου παρομοιάζεται με σελήνη που γέννησε το «Σωτήρα ήλιο της δικαιοσύνης». Σε κάποιες Βυζαντινές εικόνες βλέπουμε τη Θεομήτορα να κάθεται ή να πατάει πάνω σε ένα τεράστιο μισοφέγγαρο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Γαλακτοτροφούσα που ζωγράφισε ο Εμμανουήλ Τζανφουρνάρης το 16ο αιώνα.
Είναι πλέον κοινό μυστικό ότι η Παναγία αφομοίωσε πολλά προχριστιανικά στοιχεία. Από ανύπαντρη μητέρα, σχεδόν ασήμαντη μέσα στη Βίβλο, μεταμορφώθηκε σε Αειπάρθενο Θεοτόκο που λατρεύεται πολλές φορές ευρύτερα απ’ ό,τι ο γιος της. Στο πρόσωπό της συγκέντρωσε τα χαρακτηριστικά των παρθένων και μητέρων θαινών της αρχαιότητας. Πώς θα μπορούσε, άλλωστε, να γίνει διαφορετικά; Στις θρησκείες δεν υπάρχει παρθενογένεση! Για να καταφέρει να ριζώσει ένα νέο ρεύμα θα πρέπει αναγκαστικά ν’ αφομοιώσει παλιότερα μοτίβα. Ο Χριστιανισμός δεν θα μπορούσε ποτέ να καταξιωθεί στη συνείδηση των ανθρώπων αν δεν έντυνε τις βασικές μορφές του με αρχετυπικό περιεχόμενο. Κι έτσι, άθελά του, έγινε γέφυρα με πανάρχαιες, προπατριαρχικές αντιλήψεις που χάνονται στα βάθη του χρόνου…
Βιβλιογραφία
Αριστοφάνους Όρνιθες, μετ. Φάνης Ι. Κακριδής, Δωδώνη, Αθήνα – Γιάννινα 1987
Hesiodi Carmina, Lipsia MCMII, Παπαδήμας, Αθήνα
Ο Ακάθιστος Ύμνος μετά Ερμηνείας, μετ. Επιφάνιος Ι. Θεοδωρόπουλος, 13η έκδ., Ιερό Ησυχαστήριο Κεχαριτωμένης Θεοτόκου Τροιζήνος
Oρφικοί Ύμνοι, μετ. Δ. Π. Παπαδίτσας & Eλένη Λαδιά, Bιβλιοπωλείον της «Eστίας», Aθήνα 1997
Παυσανίας, Ἑλλάδος Περιήγησις, τόμ. 1, 2, 3, Πάπυρος, Μαρούσι 1975
Shepard Kraemer, Ross (ed.), Women’s Religions in the Greco-Roman World: A Sourcebook, Oxford University Press, New York 2004
Rigoglioso, Marguerite, Virgin Mother Goddesses of Antiquity, Palgrave Macmillan, New York 2013
Χάρντιγκ, Έσθερ, Τα Μυστήρια των Γυναικών, μετ. Σ. Άντζακα, Σπαγειρία, Θεσσαλονίκη 1993
Σημείωση: Το άρθρο αυτό της Χαρίτας Μήνη πρωτοδημοσιεύτηκε στο τ. 159 του περιοδικού “Φαινόμενα” του Ελεύθερου Τύπου στις 21/12/2013.
