Δύο πράγματα μας φέρνει σίγουρα στο νου η λέξη «Αύγουστος». Το ένα είναι το αυγουστιάτικο φεγγάρι. Ταξιδιάρικο κι ερωτικό, το παρατηρούμε με δέος να χαρίζει κάτι από τη λάμψη του στη σκοτεινή θάλασσα. Επιμένει ν’ αγγίζει ευαίσθητες χορδές μας. Διόλου παράξενο, μια που πρόκειται για σύμβολο αρχετυπικό. Ο μύθος, που μιλάει στη γλώσσα της ψυχής, το λατρεύει. Σ’ όλους σχεδόν τους λαούς και πολιτισμούς μπορούμε ν’ ανακαλύψουμε πλήθος σχετικές παραδόσεις και δοξασίες.
Της Χαρίτας Μήνη, φιλολόγου-συγγραφέως
Κι αν εύκολα τα απορρίπτουμε αυτά σαν αστείες δεισιδαιμονίες, δεν μπορούμε ν’ αρνηθούμε ότι η σελήνη αιχμαλωτίζει τη φαντασία μας. Η δική μου σχέση μαζί της είναι βαθιά προσωπική. Το φιλολογικό μου ψευδώνυμο, Μήνη, δεν είναι παρά το άλλο της όνομα. «Ταυρόκερως Μήνη» αποκαλείται στον ορφικό ύμνο 9, που της πλέκει το εγκώμιο: χρόνου μῆτερ, φερέκαρπε … πανδερκής … νυκτὸς ἄγαλμα, ἀστράρχη, τανύπεπλ’, ἑλικοδρόμε, πάνσοφε κούρη…
Έχω περάσει ατέλειωτες ώρες μελετώντας τους συμβολισμούς της σελήνης, κι όμως μοιάζει να κρύβει ακόμη πολλά μυστικά. Άλλωστε, συνδέεται με τα τρία μεγαλύτερα μυστήρια της ζωής: τη γέννηση, τον έρωτα και το θάνατο. Το φεγγάρι «γεννιέται» και «πεθαίνει» ξανά κάθε μήνα, ακολουθώντας τον αέναο κύκλο του: γέμιση, πανσέληνος, χάση. Για μια νύχτα εξαφανίζεται από τον ουρανό κι έπειτα αναδύεται ξανά με τη μορφή ενός λεπτού μισοφέγγαρου.
Δεν θα μπορούσε να βρει κανείς πιο ταιριαστό σύμβολο αναγέννησης. Μας διδάσκει αυτό που πολύ συχνά ξεχνάμε: πως καθετί στη ζωή κάνει τον κύκλο του και κλείνει, μα όταν ένας κύκλος κλείσει, κάτι καινούριο έρχεται στη θέση του. Ο θάνατος ακολουθείται από μια καινούρια γέννα. Γι’ αυτό ίσως η σελήνη συνδέθηκε με θεές που προστάτευαν τον τοκετό, όπως η Άρτεμις, αλλά και με μορφές που σχετίζονταν με τον Κάτω Κόσμο, σαν την Εκάτη.
Παράλληλα, η σελήνη συντροφεύει συχνά και τις θεές-μητέρες, όπως η Ίσιδα και η Εφεσία Άρτεμις. Δεν είναι παράξενο, αν σκεφτούμε πως το ταξίδι της στον ουρανό διαρκεί 29,5 μέρες, όσο περίπου και ο έμμηνος κύκλος. Έτσι, συνδέθηκε με την έννοια της γονιμότητας και της μητρότητας.
Άλλωστε, οι ανθρωπολόγοι που ταξίδεψαν σε απομακρυσμένες φυλές δείχνουν ότι τέτοιες δοξασίες επιβίωσαν μέχρι πρόσφατα. Για παράδειγμα, οι Γροιλανδοί/ές αλλά και οι κάτοικοι της Νιγηρίας απέδιδαν στη σελήνη τη δύναμη να προκαλεί εγκυμοσύνη. Το ίδιο πίστευαν και οι Buriat της δυτικής Μογγολίας. Αντίστοιχα, οι Μαορί, πολυνησιακός λαός της Νέας Ζηλανδίας, είχαν την πεποίθηση ο πραγματικός σύζυγος μιας γυναίκας είναι το φεγγάρι.
Η επιστήμη δεν επιβεβαιώνει τούτες τις απόψεις των αυτόχθονων, όμως ο ρόλος του φεγγαριού σε ποικίλες παραδόσεις παραμένει ζωντανός. Έτσι, βλέπουμε το μισοφέγγαρο να κοσμεί τα μουσουλμανικά τεμένη. Ας μην ξεχνάμε ότι η ημισέληνος, συχνά συνοδευόμενη από ένα αστέρι, υπήρξε σύμβολο της Εκάτης και της αρχαίας πόλης του Βυζαντίου, που την είχε ως προστάτιδα θεά. Από εκεί πέρασε στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία – τη βλέπουμε σε νομίσματα, εκκλησίες και εικονίσματα. Κάποιες φορές το αστέρι που τη συντροφεύει μετατρέπεται σε σταυρό.
Η Οθωμανική Αυτοκρατορία διαδέχτηκε τη Βυζαντινή και υιοθέτησε το μισοφέγγαρο, μετατρέποντάς το σε κεντρικό της έμβλημα. Από εκεί δεν χρειάστηκε μεγάλο άλμα για να μετατραπεί σε σύμβολο του Ισλάμ, που ονομάστηκε «Θρησκεία της Ημισελήνου».
Αλλά και ο Χριστιανισμός δεν εγκατέλειψε ολότελα αυτό το πανάρχαιο στοιχείο. Στην Αποκάλυψη του Ιωάννη συναντάμε μια μυστηριώδη μορφή: «Ένα μεγάλο θαύμα εμφανίστηκε στον ουρανό: μια γυναίκα ντυμένη με τον ήλιο και το φεγγάρι κάτω από τα πόδια της και στο κεφάλι της ένα στέμμα με δώδεκα αστέρια.» (XII, I) Η Καθολική Εκκλησία ταυτίζει αυτή τη συμπαντική ύπαρξη με τη Θεοτόκο, η οποία ενίοτε απεικονίζεται όρθια πάνω σε μισοφέγγαρο. Πάντως, εν έτει 2011, καθολικοί κάτοικοι της Γκόα στην Ινδία ισχυρίστηκαν ότι η όψη της Παναγίας με το μικρό Ιησού εμφανίστηκε πάνω στο φεγγάρι. Πανικοβλήθηκαν, θεωρώντας το όραμα κακό οιωνό που προαναγγέλλει το τέλος του κόσμου.
Στην Ορθόδοξη Εκκλησία η Παναγία, ως χριστιανική εκδοχή της θεϊκής Μητέρας, έχει επίσης αφομοιώσει κάτι από τη μυστηριακή αίγλη του φεγγαριού. Στην ακολουθία του Μεγάλου Σαββάτου αποκαλείται «τεκούσα σελήνη» που γέννησε το «Σωτήρα ήλιο της δικαιοσύνης». Αλλά και σε κάποιες εικόνες βυζαντινής έμπνευσης βλέπουμε τη Θεοτόκο να κάθεται σ’ ένα μισοφέγγαρο ή να ξεπροβάλλει απ’ αυτό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Γαλακτοτροφούσα που ζωγράφισε ο κρητικός Εμμανουήλ Τζανφουρνάρης το 16ο αιώνα. Η Παναγία Οστρομπράμσκα, στην πρωτεύουσα της Λιθουανίας, αποτελεί άλλο ένα τέτοιο δείγμα.
Στην αρχή του άρθρου ειπώθηκε ότι η λέξη «Αύγουστος» μας φέρνει σίγουρα στη μνήμη δύο πράγματα: το ένα είναι το φεγγάρι, το άλλο η Κοίμηση της Θεοτόκου. Η Βίβλος δεν λέει ούτε λέξη για το θάνατό της, αυτό όμως δεν εμπόδισε τους μεταγενέστερους να πλάσουν την παράδοση ότι αναλήφθηκε στους ουρανούς. Ίσως γιατί οι αρχετυπικές μορφές δεν μπορούν να πεθάνουν, κι αν τυχόν συμβεί αυτό, ο θάνατός τους δεν κρατάει πολύ. Βλέπετε, η σελήνη επιμένει να διαγράφει αέναα τους ουράνιους κύκλους της. Όπως και η Παναγία, «πεθαίνει» μόνο και μόνο για να επανέλθει δριμύτερη…
Σημείωση: Στη φωτογραφία, “Η Γαλακτοτροφούσα καθισμένη σε μισοφέγγαρο”. Έργο του Εμ. Τζανφουρνάρη, 16ος αι.
