Posted By Greek Mythicists on Sep 3, 2018 | 1 comment

Οι Πράξεις των Αποστόλων είναι το βιβλίο της Καινής Διαθήκης που περιγράφει την ιστορία της πρώιμης Εκκλησίας αμέσως μετά την ανάσταση του Ιησού. Για να το θέσουμε κάπως χαριτωμένα: αν υποθέταμε πως τα Ευαγγέλια (κυρίως του Λουκά) ήταν κινηματογραφική ταινία, τότε οι Πράξεις θα ήταν το σίκουελ! Συνεπώς η έρευνα σχετικά με την αξιοπιστία του εν λόγω βιβλίου αποτελεί ένα σημαντικό κεφάλαιο στην αναζήτηση του ιστορικού Ιησού.

Του Τάσου Καρανίκα – ερευνητή

Σύμφωνα με την παράδοση, οι Πράξεις αποδίδονται στον συγγραφέα του “Κατά Λουκάν” (Κλήμη Αλεξ. Στρωματείς Ε΄12, Ωριγένη, Κατά Κέλσου Στ’ 11, Ιερωνύμου, De viris illustribus 7, Ευσεβίου Εκκλ. Ιστορία Β’22,1) [1].H συγγραφή των Πράξεων τοποθετείται συνήθως μεταξύ 80-90 μ.α.χ.χ, ίσως μέχρι το 120 μ.α.χ.χ. ή ακόμα και μεταξύ 63-70 μ.α.χ.χ. από τους πιο συντηρητικούς μελετητές. Αν δεχτούμε τις μεταγενέστερες χρονολογίες ως περίοδο συγγραφής, τότε είναι πολύ πιθανόν ο συγγραφέας να χρησιμοποιεί το έργο του Ιώσηπου (Εβραϊκό Πόλεμο, Ιουδαϊκές αρχαιότητες) ή κάποιες κοινές παραδόσεις ως πηγή [2]. Ωστόσο πάλι δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι για το ποιες είναι οι πηγές του συγγραφέα, πόσο αξιόπιστες είναι ή αν απλά αποτελούν ιστορίες αγιογραφικής μυθοπλασίας, όπως έχει απασχολήσει αρκετούς σύγχρονους μελετητές [3]. 

Από την αρχή μέχρι το τέλος οι Πράξεις μοιάζουν με έργο προπαγάνδας προκειμένου να καταδειχθεί η εξέλιξη από τον Ιουδαϊσμό στον Χριστιανισμό, όπως η κατάργηση της Τορά, όταν σύμφωνα με τον Παύλο (Γαλάτες 2) δεν ήταν για καιρό ανεκτή ακόμα και από τον Πέτρο. Κατά τον ίδιο τρόπο, οι Πράξεις 15.7-11 βάζουν την ομιλία του Παύλου για το ίδιο θέμα (Γαλ.2.14-21) στο στόμα του Πέτρου, όταν ο Παύλος υποστηρίζει πως έγινε ακριβώς το αντίθετο. Ούτε ο συγγραφέας των Πράξεων αναφέρει ποτέ οτι ο Παύλος έγραψε επιστολές στις εκκλησίες τις οποίες υποτίθεται πως ίδρυσε.

Αναλόγως τονίζεται η σχέση του Παύλου με την εκκλησία της Ιερουσαλήμ. Π.χ. γνωρίζουμε πως ο Παύλος, αν και αρχικά άγριος διώκτης, ήταν άγνωστος στις εκκλησίες της Ιουδαίας (Γαλ. 1.22-23) για αρκετό καιρό μετά την μεταστροφή του και αμέσως μετά έφυγε για την Αραβία πριν επιστρέψει στην Δαμασκό, την ίδια στιγμή που δεν γύρισε στην Ιερουσαλήμ για τουλάχιστον τρία χρόνια (Γαλ. 1.15-18). Αντίθετα στις Πράξεις 7-9 λέγεται πως είχε συνεχή επαφή με την εκκλησία της Ιερουσαλήμ, ακόμα και πριν την μεταστροφή του, και μετά πήγε αμέσως στην Δαμασκό και μετά στην Ιερουσαλήμ, χωρίς να περάσει ούτε μια στιγμή στην Αραβία.

Είναι προφανές πως ο συγγραφέας των Πράξεων είναι ένας αναθεωρητής της ιστορίας και απλά την διασκευάζει. Επιπλέον παρατείνει την παραμονή του αναστημένου Ιησού στην Γη για σαράντα μέρες, κατά τις οποίες συναναστρέφεται εν κρυπτώ με δεκάδες ανθρώπους και μετά να αναλήπτεται στον ουρανό συνοδεία αγγέλων. Αυτό είναι μύθος, όχι ιστορία.

Ο μελετητής της Κ.Δ. Burton Mack δίνει ένα άλλο παράδειγμα για το γεγονός οτι η αφήγηση στις Πράξεις είναι εντελώς μη ρεαλιστική:

“Κανένας Εβραίος δεν θα είχε προσυλητιστεί με την κατηγορία ότι ήταν ένοχος για τον θάνατο του μεσσία. Κανένας Ελληνας δεν θα είχε πειστεί απο την επιχειρηματολογία των κηρυγμάτων… Αρα τι έχουμε στα χέρια μας; Μια ευφάνταστη ανακατασκευή της χριστιανικής ιστορίας όπως αυτή παρουσιάζονταν στον δεύτερο αιώνα. Ο Λουκάς επιχρωμάτισε την ιστορία των αντικρουόμενων κινημάτων του πρώτου αιώνα. Παρουσίασε ευφυώς τους Πέτρο και Παύλο σαν κήρυκες του ίδιου ευαγγελίου…Αυτό είναι κλασικό δείγμα μυθοπλασίας.[4]” 

Ολες οι άλλες “Πράξεις” που γράψαν χριστιανοί είναι επίσης έργα μυθοπλασίας. Οι Πράξεις του Πέτρου, του Παύλου, του Ανδρέα, του Ιωάννη, του Θωμά κ.α. είναι γραμμένες στο ίδιο ύφος με τις Πράξεις της Καινής Διαθήκης. Κι όμως, αναγνωρίζονται ως απόκρυφα ακόμα και από την ίδια την χριστιανική εκκλησία. Επίσης υπήρχαν δύο εκδοχές των Πράξεων, με τη μία να είναι 10-20% εκτενέστερη (Δυτικό κείμενο).Η Εκκλησία προτίμησε τη μικρότερη[5].

Παρακάτω θα καταδείξουμε πως οι Πράξεις όχι μόνο δημιουργούν ερωτήματα για τον ιστορικό Ιησού, αλλά κατά το μεγαλύτερο μέρος τους αποτελούν λογοτεχνική δουλειά με έντονα στοιχεία πλαγιαρισμού, τόσο από την χριστιανο-ιουδαϊκή παράδοση, όσο και από την αρχαία λογοτεχνία. Ας ξεκινήσουμε όμως με τα βασικά προβλήματα και τις μυθικιστικές προεκτάσεις τους.

Οταν κάτι δεν πάει καλά με την ιστορία…

Σύμφωνα λοιπόν με την ευαγγελική ιστορία, ο Ιησούς ανασταίνεται σωματικά και εμφανίζεται σε έναν κλειστό κύκλο οπαδών αφήνοντας πίσω έναν κενό τάφο. Μάλιστα στο Κατά Ματθαίον 28.12-15 έχουμε τον ισχυρισμό πως οι εβραϊκές Αρχές δωροδόκησαν τους φρουρούς να κατηγορήσουν τους μαθητές για κλοπή του πτώματος. Ωστόσο, όταν αρχίζει η δημόσια ομολογία της ανάστασης στις Πράξεις 2, ούτε οι Εβραίοι αλλά ούτε και οι Ρωμαίοι φαίνεται να έχουν κάποια γνώση του εξαφανισμένου πτώματος. Σ’αυτήν την περίπτωση τόσο οι μαθητές όσο και ο Ιωσήφ ο απο Αριμαθαίας – ο άνθρωπος που ανέλαβε την τολμηρή πράξη της ταφής- θα ήταν κατηγορούμενοι για την σύληση του τάφου. Ο τελευταίος μάλιστα εξαφανίζεται εντελώς απο την ιστορία της εκκλησίας σαν κανείς να μην γνώριζε τίποτα γι’αυτόν! Παρομοίως και ο Πιλάτος. Ακόμα και στις πάμπολλες ανακρίσεις των αποστόλων από τις Αρχές (Πράξεις, 4,5,6-7, 18.12-17, 23,24,25,26) κανένας δεν φαίνεται να ρωτά για τον κενό τάφο ή το εξαφανισμένο πτώμα. Αν και δεν υπάρχει καμία ένδειξη οτι ο Πιλάτος (η αγιοποίηση του είναι ένας μετέπειτα χριστιανικός θρύλος) και το Σανχεντρίν πίστεψαν στην ανάσταση και την ανάληψη του Ιησού, ο κενός τάφος θα πυροδοτούσε μια σειρά απο εξονυχιστικές ανακρίσεις σχετικά με την εξαφάνιση του πτώματος κάποιου που δήλωνε δημόσια θεός και βασιλιάς. Αντιστοίχως το Σανχεντρίν θα επιδίωκε να ολοκληρώσει το έργο της εξόντωσης του μισητού μεσσία και των λιγοστών οπαδών του. Ωστόσο τίποτε απ’αυτά δεν γίνεται.

Δεν είναι όμως μόνο ο Πιλάτος και ο Ιωσήφ ο απο Αριμαθαίας που εξαφανίζεται απ’ την ιστορία. Το ίδιο συμβαίνει και με τον Νικόδημο, την Μάρθα, τον αναστημένο αδερφό της Λάζαρο, τον Σίμωνα τον Κυρηναίο και του γιους του, την Μαρία την Μαγδαληνή (μετά τις Πράξεις 2). Ακόμα και η οικογένεια του Ιησού δεν ξαναναφέρεται μετά τις Πράξεις 1.14. Η μητέρα του εξαφανίζεται απο την ιστορία χωρίς να μας λέγεται τίποτα για την ζωή της, τις ομολογίες της, τον θάνατό της κλπ. Ολα αυτά είναι απολύτως συμβατά με την μυθικιστική θεωρία, αλλά είναι σίγουρα απρόσμενα στην αντίθετη περίπτωση.

Τα αδέρφια του Ιησού επίσης εξαφανίζονται μετά την συγκέντρωση στις Πράξεις 1.14 χωρίς να παίζουν κάποιο ρόλο στην ιστορία. Εδώ συμπεριλαμβάνεται και ο Ιάκωβος, ένας εκ των τριών στύλων της εκκλησίας- όπως αφήνεται να εννοηθεί στην Προς Γαλάτες 1.19, 2.9 και Προς Κορίνθιους 17.7. Μια ύστερη παράδοση θέλει τον Ιάκωβο, τον αδελφό του Ιησού, να ηγείται της εκκλησίας ακριβώς στην συγκεκριμένη περίοδο. Γιατί όμως δεν αναφέρεται στις Πράξεις; Ο “Λουκάς” και οι “Πράξεις” αναφέρουν δύο Ιακώβους αλλά και οι δύο διαχωρίζονται απο τους αδερφούς του (Πράξεις 1.13-14). Ενας απ’αυτούς είναι σίγουρα ένας εκ των τριών στύλων (μαζί με Πέτρο και Ιωάννη) που αναφέρει ο Παύλος (βλ επίσης Μάρκος 3.16, 5.37, 9.2, 14.33, Λουκάς 5.10, 8.51, 9.28) που ξεκάθαρα δεν είναι ο αδερφός του Ιησού, αλλά ο αδελφός του Ιωάννη που αποκεφαλίζεται απο τον Ηρώδη Αγρίππα στις Πράξεις 12.1-2. Ο άλλος Ιάκωβος είναι ο γιος του Αλφαίου (Λουκάς 6.15, Πράξεις 1.13). Ο συγγραφέας των Πράξεων αντιφάσκει με τις χρονολογίες που δίνει ο Παύλος, αναγκάζοντάς μας να υποθέσουμε πως απλά άλλαξε χρονική θέση σε μια μεταγενέστερη ιστορία για τον Ιάκωβο τον Στύλο, έχοντας ξεχάσει οτι τον “σκότωσε” νωρίτερα. Διαφορετικά πως να εξηγήσουμε το γεγονός ότι αυτός ο δεύτερος Ιάκωβος παίζει τον ρόλο που έπαιζε ο πρώτος; Μια ύστερη παράδοση θέλει τον γιο του Αλφαίου να γίνεται ο Ιάκωβος, ο “αδερφός του Κυρίου”. Αλλά ούτε ο “Λουκάς” ούτε τα άλλα ευαγγέλια υπονοούν πως κάποιος βιολογικός αδερφός του Ιησού έπαιξε ηγετικό ρόλο στην πρώιμη εκκλησία. Ακόμα και ο “Μάρκος” έχει τον Ιησού να αποκηρρύσει την οικογένεια του (3.31-34, επίσης Ματθαίος 12.46-50 και Λουκάς 8.19-21 και λιγότερα άμεσα στον Ιωάννη 7.5 και 19.26).

‘Αρα αμέσως μετά το 1ο κεφάλαιο, όταν δηλαδή ο χριστιανισμός αρχίζει να αποκτά δημόσιο αρχείο, όχι μόνο η οικογένειά του, αλλά και κεντρικά πρόσωπα της ζωής του Ιησού, εξαφανίζονται. Ολα αυτά είναι κάπως ανεξήγητα για τους υποστηρικτές της όποιας ιστορικότητας, εκτός αν ο συγγραφέας βασίζεται και σε μια άλλη θεολογική παράδοση που αυτά τα πρόσωπα απλά δεν υπάρχουν.

‘Αλλο ένα πρόβλημα είναι οι περίφημες δίκες του Παύλου. Αντίθετα με τα υπόλοιπα κηρύγματα στο βιβλίο των Πράξεων, ο ιστορικός Ιησούς απουσιάζει απ’ τις ομιλίες του Παύλου. Αυτό είναι μάλλον απίθανο, εκτός αν αυτές οι ομιλίες προέρχονται απο μια άλλη παράδοση και δεν αποτελούν κατασκευή του “Λουκά”. Στις Πράξεις ο Παύλος αντιμετωπίζει δύο μεγάλες δίκες[6]: Μια σύντομη στην Ελλάδα και μία στην Ιουδαία. Η πρώτη συμβαίνει ενώπιον του Ρωμαίου κυβερνήτη Γαλλίωνα (Πράξεις 18:13) ο οποίος τον απαλλάσει απο την κατηγορία λέγοντας:

“Αν ήταν για κανένα αδίκημα ή κακούργημα με δόλο, θα ήταν λογικό να σας ακούσω Ιουδαίοι. Εφόσον όμως πρόκειται για θέματα διδασκαλίας και ονομάτων και νόμου δικού σας, τακτοποιήστε το μόνοι σας. Δικαστής αυτών των ζητημάτων δεν θέλω να είμαι”.

Σε όλα αυτά όμως δεν υπάρχει καμιά αναφορά στον Ιησού. Στην συνέχεια ο Παύλος υποτίθεται πως προκαλεί μια εξέγερση στην Ιερουσαλήμ (21.17-31). Ο Ρωμαίος κυβερνήτης Κλαύδιος Λυσίας παρεμβαίνει (21.31-39), ηρεμεί τα πράγματα και αφήνει τον Παύλο να βγάλει έναν λόγο, αλλά πάλι εξαγριώνει το πλήθος το οποίο ζητάει την θανάτωσή του (21.39-22.23). Σ’αυτό το σημείο ο Λυσίας τον θέτει ξανά υπο κράτηση και τότε ανακαλύπτει οτι ο Παύλος είναι Ρωμαίος πολίτης, μια λεπτομέρεια που ο Παύλος δεν αναφέρει ποτέ στις επιστολές του. Μάλιστα στην Β Προς Κορινθίους 11.25 λέει πως φυλακίστηκε και βασανίστηκε αρκετές φορές, αντίθετα με τις Πράξεις που επικαλείται αυτή του την ιδιότητα για να αποφύγει τον ξυλοδαρμό. Πάλι στην ομιλία του δεν κάνει καμία αναφορά σε κάποιον ιστορικό Ιησού, αλλά σε έναν Κύριο που γίνεται γνωστός βάσει “αποκαλύψεων” (22.6-15, 17.18). Ο Λυσίας τότε φέρνει τον Παύλο ενώπιον της εβραϊκής ελίτ. Οι Φαρισσαίοι καταλήγουν πως “Δεν βρίσκουμε τίποτα λάθος σ’αυτόν τον άνθρωπο. Ισως πνεύμα ή Αγγελος να μίλησε σ’αυτόν” (23.9), αλλά τότε ξεσπάει μια διαμάχη με τους Σαδδουκαίους η οποία πάλι καταλήγει σε εξέγερση. Ο Λυσίας τότε φυγαδεύει τον Παύλο στον Ρωμαίο κυβερνήτη συνοδεία ισχυρής φρουράς (23.12-24) γράφοντας το παρακάτω γράμμα:

“Ο Κλαύδιος Λυσίας χαιρετίζει τον ευγενέστατον ηγεμόνα Φήλικα.Τον άνδρα αυτόν, που συνελήφθη από τους Ιουδαίους και επρόκειτο να φονευθή από αυτούς, ώρμησα εγώ μαζή με το στράτευμα και τον έσωσα από τα χέρια των, διότι έμαθα ότι είναι Ρωμαίος. Επειδή δε ήθελα να μάθω την αιτίαν, δια την οποίαν τον κατηγορούσαν, τον εκατέβασα στο συνέδριόν των.Ευρήκα όμως να τον κατηγορούν δια ζητήματα του θρησκευτικού των νόμου, χωρίς να έχη υποπέσει εις κανένα έγκλημα, το οποίον να τιμωρήται από τους νόμους μας με θάνατον η με φυλάκισιν.Επειδή δε μου κατηγγέλθη ότι επρόκειτο να γίνη κάποια δολοφονική απόπειρα εναντίον του ανδρός αυτού εκ μέρους των Ιουδαίων, τον έστειλα αμέσως προς σε και παρήγγειλα στους κατηγόρους του να εκθέσουν ενώπιόν σου όσα έχουν εναντίον του. Υγίαινε”.

Είναι μάλλον απίθανο να πρόκειται για αυθεντικό γράμμα, αφού δεν περιέχει το πλήρες όνομα του Παύλου, του Λυσία και του Φήλικα, όπως και την ημερομηνία. Επίσης, το γεγονός πως ο Παύλος λάτρευε έναν καταδικασμένο απο την Ρώμη μάρτυρα, θα έπρεπε να αποτελεί βασική πληροφορία του Λυσία στον Φήλικα. Στην συνέχεια οι κατήγοροι του προσάπτουν την κατηγορία της εξέγερσης και της αμφισβήτησης του θρόνου, χωρίς πάλι να γίνεται αναφορά στον Ιησού που λάτρευε ο Παύλος, κάτι που αναμφίβολα θα διευκόλυνε την σύσταση του κατηγορητηρίου. Τότε επιτρέπουν στον Παύλο να απαντήσει (24.10-21), χωρίς πάλι να γίνεται αναφορά στον Ιησού, εκτός απο τον ισχυρισμό ότι δεν έχουν αποδείξεις για να τον καταδικάσουν και πως οι Φαρισσαίοι συμφωνούν μαζί του πως θα υπάρξει ανάσταση νεκρών. Ο Παύλος τότε φυλακίζεται χωρίς συγκεκριμένο λόγο για δύο χρόνια (παράνομο για έναν Ρωμαίο πολίτη). Κατά την διάρκεια της κράτησής του, ο Παύλος συναντιέται ιδιαιτέρως με τον Φήλικα και κατά την συζήτηση μεταξύ τους τον τρομάζει μιλώντας του για την μελλοντική κρίση (24,22-27), αλλά και πάλι δεν λέει τίποτα για τον υποτιθέμενο Ιησού πέραν απο μία αναφορά στην “πίστη στον Ιησού” (24.24) χωρίς να μας εξηγείται τι εννοεί.

Αργότερα αναλαμβάνει ένας νέος κυβερνήτης, ο Φήστος, ο οποίος συνεχίζει να κρατάει φυλακισμένο τον Παύλο με το ίδιο αστήρικτο κατηγορητήριο. Αυτή την φορά ο Παύλος ζητάει ακρόαση απο τον Καίσαρα-ένα αίτημα που γίνεται δεκτό. Ο Παύλος τότε στέλνεται στην Ρώμη και ο Φήστος λέει στον Αγρίππα πως οι κατήγοροι του Παύλου δεν έφεραν συγκεκριμένες κατηγορίες εκτός απο κάποιες ενστάσεις σχετικά με την νέα θρησκεία του υποτιθέμενου Ιησού, ο οποίος πέθανε, αλλά σύμφωνα με τον Παύλο είναι “ζωντανός” (25.18-19), κάτι που δείχνει πως δεν ήξερε ποιος ήταν αυτός ο Ιησούς- πράγμα απίθανο αν είχε εκτελεστεί απο τον Πόντιο Πιλάτο μερικά χρόνια πριν! Πράγματι, φαίνεται πως η διαμάχη για το αν αυτός ο “Ιησούς” είναι νεκρός ή ζωντανός γίνεται κατανοητή μέσα απο ένα περίεργο πρίσμα της εβραϊκής θεολογίας.

Τότε ο Παύλος κάνει μια ομιλία 22 στίχων (26.1-23) χωρίς πάλι να γίνεται αναφορά σε κάποιον ιστορικό Ιησού, πέρα απο ένα κοσμικό ον που αποκαλύπτεται στους ανθρώπους. Καμιά αναφορά στην δημόσια δράση του, τα θαύματα, τις διδασκαλίες, την επιλογή μαθητών, την άδικη καταδίκη του κλπ. Αυτές οι δηλώσεις του διαφέρουν σημαντικά απο την ομιλία του στη συναγωγή της Αντιόχειας (13.23-41), όπου γίνεται αναφορά σε ουσιαστικές λεπτομέρειες. Οχι όμως σ’αυτη την σημαντική δίκη του Παύλου. Εδώ η γνώση της εκτέλεσης και της ανάστασης του Ιησού είναι μόνο βάσει των Γραφών και επειδή “ο Μωυσής και οι προφήτες το είχαν προειπεί“.

Δικαιολογημένα ο Φήστος αντιδράει λέγοντας “Είσαι τρελός Παύλο!”, αφού ο τελευταίος λέει πως κατηγορείται επειδή γνωρίζει πράγματα απο τις Γραφές και φωνές από τον Ουρανό! Ο Παύλος τότε τον καθησυχάζει, λέγοντας πως δεν είναι τρελός και πως ο Αγρίππας, σαν Εβραίος, “γνωρίζει γι’αυτά τα πράγματα.” (26.26). Ποια πράγματα εννοεί ο Παύλος; Οτι ήταν για καιρό αφοσιωμένος Φαρισσαίος (26.4-5) περιμένοντας την εκπλήρωση των γραφών, όπως όλοι οι Εβραίοι, δηλαδή την ανάσταση των νεκρών; (26:6); Πως ο Παύλος κατεδίωκε τους χριστιανούς (26.9-11) αλλά τότε είδε ένα φως από τον ουρανό που του είπε να μετανοήσει και να κάνει έργα μετάνοιας, να κηρύξει στους Εθνικούς (26.19-20), οι Εβραίοι τον κατεδίωξαν, αλλά τώρα είναι σε δίκη λέγοντας απλά πως” ο Μωυσής και οι προφήτες” είχαν πει πως αυτά θα γίνονταν; (26.22). Καμία αναφορά στον ιστορικό Ιησού. Ολα αυτά αναφέρονται χωρίς την ανάγκη για έναν ιστορικό Ιησού. Οπως ακριβώς οι Φαρισσαίοι ισχυρίζονται πως “ενα πνεύμα ή Αγγελος” μίλησε σ’αυτόν. Από τις Πράξεις 23 εως 26, αυτό είναι ο,τι γνωρίζει ο Παύλος.

Δεν υπάρχει άλλη εξήγηση γιατί ο “Λουκάς” δεν κάνει λόγο πουθενά σ’αυτές τις ομιλίες για την ζωή του Ιησού, τις διδασκαλίες, τις περιοδείες, την καταδίκη απο τον Πιλάτο κλπ, κάτι που θα αποτελούσε ουσιαστική γραμμή υπεράσπισης σ’αυτές τις δίκες. Η μόνη εξήγηση είναι οτι χρησιμοποιεί κάποια άλλη παράδοση για τις “Πράξεις του Παύλου”, όπου δεν υπάρχει κάποιος ιστορικός Ιησούς[7].

Η κατασκευή ενός θρυλικού μάρτυρα

Πιο πάνω τονίσαμε πως όλα τα κηρύγματα στις Πράξεις προκειμένου να πειστούν οι Εβραίοι και οι Εθνικοί, δεν είναι ρεαλιστικά. Είναι επίσης γνωστό πως οι αρχαίοι ιστορικοί συχνά επινοούσαν ομιλίες για τις οποίες δεν θα μπορούσαν να έχουν κάποια διαθέσιμη πηγή, βάζοντας στο στόμα του ήρωα αυτό που θα μπορούσε να είχε πει. ‘Ενα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η μακροσκελέστατη ομιλία του Στεφάνου πριν τον λιθοβολισμό του, παρουσία του Σαούλ-Παύλου (6.9-8.2). Υπάρχουν αρκετές ιστορικές ανακρίβειες εδώ όπως το γεγονός πως ο εβραϊκός νόμος του Μίσνα (sanhedrin 5.5.) απαιτούσε οι καταδικαστικές αποφάσεις να βγαίνουν μια μέρα μετά την δίκη ή οτι ο νόμος απαιτούσε απο τους θανατοποινίτες και όχι απο τους εκτελεστές να αφαιρούν τα ιμάτια τους (sanhendrin 6.3). Παρομοίως ο λόγος του Στεφάνου αντλεί στοιχεία από το Septuagint (την δημοφιλή ελληνική μετάφραση των Γραφών), πράγμα απίθανο για έναν ιθαγενή της Παλαιστίνης που μιλάει ενώπιον ενός Ιουδαϊκού δικαστηρίου, και μάλιστα συμπεριλαμβάνοντας όλα τα λάθη που υπάρχουν σ’αυτήν τη μετάφραση[8].

Ο Στέφανος μας συστήνεται εντελώς ξαφνικά στις Πράξεις 6.5 σαν ο πρώτος χριστιανός που εκτελείται, μια ομολογουμένως περίεργη ιστορία δεδομένου ότι οι Πέτρος και Ιωάννης είχαν δικαστεί δυο φορές με τις ίδιες κατηγορίες. ‘Αλλη μια ένδειξη οτι ο συγγραφέας ίσως δουλεύει πάνω σε διαφορετικές παραδόσεις.

Ο Στέφανος μοιάζει περισσότερο με λογοτεχνικό χαρακτήρα. Ενα γενικό μοντέλο για οποιονδήποτε μετέπειτα μάρτυρα. Το όνομα του, Στέφανος, είναι πραγματικά ένα όνομα με έντονα συμβολική σημασία. Η Αποκάλυψη 2.10 προτρέπει τους χριστιανούς να μείνουν πιστοί μέχρι θανάτου για να λάβουν το “στέφανο της ζωής“. Επίσης η Α Πέτρου 5.4 λέει πως όταν ο Ιησούς εμφανιστεί στους πιστούς, θα λάβουν τον “στέφανον της δόξης“. Παρομοίως η Β Τιμόθεου 4.8 λέει πως οι μάρτυρες για την αγάπη του Ιησού θα λάβουν “στέφανο δικαιοσύνης“. Η Προς Εβραίους 2.7-8 λέει πως ο Ιησούς “στεφανώθηκε με δόξα και τιμή” κατά το μαρτύριο του. Πράγματι, η ιστορία του Στεφάνου μιμείται όλα τα στοιχεία απο το μαρτύριο του Ιησού: Και οι δύο συγχωρούν τους εκτελεστές τους αμέσως πριν τον θάνατό τους (Πρ. 7.60. Λκ. 23.34). Και οι δύο δηλώνουν πως παραδίδουν το πνεύμα τους στον θεό κατά τον θάνατό τους (Πρ 7.59, Λκ23.46). Και οι δύο πεθαίνουν απογυμνωμένοι απο τα ιμάτιά τους (Πρ. 7.58, Λκ 23.24). Και οι δύο βγάζουν “φωνή μεγάλη” (Πρ.7.60, Λκ 23.46). Και όπως ο Ιησούς λέει στους κατηγόρους του πως θα τον δουν να κάθεται στα δεξιά του Πατέρα, ομοίως και ο Στέφανος λέει πως βλέπει τον Ιησού να κάθεται στα δεξιά του Πατρός (Πρ. 7.55, Λκ 22. 69).

Ο συγγραφέας δανείζεται επίσης στοιχεία απο το ευαγγέλιο του Μάρκου. Ο Ιησούς συκοφαντείται απο ψευδομάρτυρες, ακριβώς όπως ο Στέφανος. Και όπως ο Ιησούς κατηγορείται για την πρόθεσή του να γκρεμίσει τον Ναό, ομοίως ο Στέφανος κατηγορείται πως αυτός, “ο Ιησούς ο Ναζαρηνός”, είχε πει πως θα κατέστρεφε τον Ναό. Αξιοπρόσεκτα, όταν ο “Λουκάς” καταγράφει την ιστορία της σύλληψης και της δίκης του Ιησού, παραλείπει αυτές τις λεπτομέρειες αλλά τις χρησιμοποιεί στην ιστορία του Στεφάνου, δείχνοντας πως έχει επίγνωση πως κατασκευάζει την ιστορία. Ενας άλλος περίεργος παραλληλισμός βρίσκεται μεταξύ της σκήνης του “νεανίσκου” που τρέχει γυμνός κατα την σύλληψη του Ιησού και του “νεανία” Σαούλ που φυλάει τα ιμάτια των εκτελεστών.

Οταν λοιπόν ο “Λουκάς” προσθέτει στον λόγο του Στεφάνου μια σύντομη αναφορά στον ιστορικό Ιησού (Οι Εβραίοι που τον πρόδωσαν και τον φόνευσαν όπως έκαναν και οι πατέρες τους με τους προφήτες-Πράξεις. 7.52-53), είναι πολύ πιθανόν να εισάγει δικές του υποθέσεις, καθότι ούτε ο Στέφανος δίνει κάποια λεπτομέρεια, ούτε το Σανχεντρίν φαίνεται να προβάλει κάποιον αντίλογο. ‘Η θα μπορούσε να αναφέρεται σε κάποια κοσμική ευθύνη αφού λέει “του οποίου τώρα σεις έχετε γίνει προδόται και φονείς. Σεις οι οποίοι ελάβατε τον νόμον με εντολάς, που ο Θεός σας έδωσε δια μέσου των αγγέλων, και δεν τον εφυλάξατε”.

Ο συγγραφέας λοιπόν υποθέτει οτι δεν υπήρχε εβραϊκός αντίλογος σ’όλα αυτά (ιστορικά απίθανο) και μέσα σ’αυτόν τον 1200 λέξεων μακροσκελή και μονότονο λόγο, ο Στέφανος δεν αισθάνεται καμία ανάγκη να κάνει κάποια αναφορά στην ζωή, τα θαύματα, τις διδασκαλίες και την καταδίκη του Ιησού, πέρα απο μια σύνοψη της βιβλικής ιστορίας των Εβραίων. Αρα και η ομιλία του Στεφάνου δεν προσφέρει τίποτα στην αναζήτηση του ιστορικού Ιησού.

Απο που πήραν τις ιδέες τους;

Ολες οι υπόλοιπες πηγές του “Λουκά” είναι απλά λογοτεχνικές και όχι ιστορικές. Ο Αμερικανός καθηγητής Θεολογίας, Dennis MacDonald, έχει αναλύσει πως οι Πράξεις χρησιμοποιούν μοτίβα απο τον Ομηρο τα οποία προσαρμόζουν στους νέους ήρωες:

“Τα ναυάγια του Οδυσσέα και του Παύλου μοιράζονται λογοτεχνικούς παραλληλισμούς και λεξιλόγιο, η εμφάνιση ενός θεού που εγγυάται την ασφάλεια, η ανάβαση σε μια σχεδία, η άφιξη του ήρωα σ’ενα νησί με φιλόξενους κατοίκους, η αποστολή του πίσω στην πορεία του (σε άλλο πλοίο)” [9]

Ο Παύλος ισχυρίζεται οτι ναυάγησε τρεις φορές (Β Κορ. 11,25). Ο “Λουκάς” ίσως να εμπνεύστηκε απ’αυτην την ιστορία δανειζόμενος ιδέες απο άλλες ιστορίες όπως του Ιωνά, της Οδύσσειας και της Αινειάδας. Οι Πράξεις αντιγράφουν συχνά τον Ομηρο. Η ανάσταση του Εύτυχου απο τον Παύλο βασίζεται στην ιστορία του Ελπήνωρα (ο Εύτυχος αποκοιμιέται σε ένα ψηλό παράθυρο, πέφτει, σκοτώνεται και ο Παύλος τον ανασταίνει. Ο Ελπήνωρας επίσης αποκοιμιέται, πέφτει απο ψηλά, σκοτώνεται και ο Οδυσσέας τον συναντά στον Αδη). Το όραμα του Κορνήλιου και του Πέτρου βασίστηκε σε μια παρόμοια ιστορία για τον Αγαμέμνωνα. Το ξεπροβόδισμα του Παύλου στην Μίλητο βασίστηκε στο αντίστοιχο ξεπροβόδισμα του Εκτωρα στην Ανδρομάχη. Η εκλογή του Ματθία στην εκλογή του Αίαντα. Η απόδραση του Πέτρου απο την φυλακή στην απόδραση του Πριάμου απο τον Αχιλλέα.

Ο συγγραφέας των Πράξεων χρησιμοποίησε και άλλες λογοτεχνικές πηγές. Πχ oι αποδράσεις από την φυλακή στις Πράξεις 12.6-7 και 16:25-26 μοιράζονται αφηγηματικούς παραλληλισμούς με τις θεϊκές αποδράσεις στις Βάκχες του Ευριπίδη 440-49, 585-94 (θαυματουργικό σπάσιμο των αλυσίδων και απόδραση μετά απο έναν σεισμό).

Ο συγγραφέας των Πράξεων επίσης χρησιμοποιεί την ιστορία της βάπτισης απο τον Ιωάννη για να συνθέσει την ιστορία της μεταστροφής του Παύλου και την βάπτιση του απο τον Ανανία:

1)Ιωάννης=Γιαχουχάναν=ο Γιαχβέ είναι μεγάλος. Ανανίας=Ανανγιάχου= Μεγάλος είναι ο Γιαχβε.

2) Ο Ιωάννης έλεγε: “ετοιμάσατε την οδόν Κυρίου, ευθείας ποιείτε τας τρίβους αυτού“. Ο Παύλος πηγαίνει στην “οδό που καλείται ευθεία” στην Δαμασκό.

3) Η ιστορία μετά πηγαίνει αντίστροφα: Ο θεός μιλάει στον Παύλο σε όραμα (Πράξεις 9.3-8), προσεύχεται (9.11) μετά βαπτίζεται (9.18) και αμέσως μετά κηρύττει το ευαγγέλιο. (9.20). Ο Ιησούς βαπτίζεται, μετά προσεύχεται, ο θεός του μιλάει απο τον ουρανό (Λουκάς 3.21-22) και αμέσως μετά αρχίζει να κηρύττει το ευαγγέλιο.

Ο “Λουκάς” φαίνεται επίσης να χρησιμοποιεί στοιχεία απο το βιβλίο του Τωβίτ. ‘Οταν ο Παύλος θεραπεύεται απο την τυφλότητά του απο τον Ανανία, “λέπια” πέφτουν απ’ τα μάτια του (Πράξεις 9,18). Στον Τωβίτ 3.17, ο άγγελος Ραφαήλ αφαιρεί τα “λέπια” (λεπίσαι τὰ λευκώματα) από τα μάτια του Τωβίτ. Και όπως ο Παύλος εξουσιοδοτείται απο το Σανχεντρίν με ένα γράμμα για να συλλάβει χριστιανούς στη Δαμασκό (Πράξεις 9.1-2), έτσι και ο Τωβίτ λαμβάνει ένα γράμμα απο τον πατέρα του προκειμένου να διεκδικήσει ένα χρηματικό ποσό σε μια ξένη πόλη (Τωβίτ 5.1-3). Ακόμα πιο αποκαλυπτικό είναι πως ο άγγελος που συνοδεύει τον Τωβίτ συστήνεται ως “γιος του Ανανία” και του εξηγεί πως θα θεραπεύσει την τυφλότητά του ακριβώς όπως ο Ιησούς, σαν θεϊκό ον, στέλνει τον Παύλο σε κάποιον Ανανία για τον ίδιο λόγο (Πράξεις 9.10-17).

Oι αφηγηματικές συμπτώσεις στις Πράξεις είναι επίσης πάρα πολλές για να αποτελούν πιστευτή ιστορία. Οι Πέτρος και Παύλος ανασταίνουν, αντίστοιχα, κάποιον απ΄τους νεκρούς (Πράξεις 9.36-40,20.9-10). Και οι δύο θεραπεύουν έναν παράλυτο (3.1-8, 14.8-10), χρησιμοποιούν απίστευτες θεϊκές δυνάμεις (5.15, 19.11-12), νικούν έναν μάγο (8.18-23, 13.6-11) αλλά και δραπετεύουν θαυματουργικά απο την φυλακή (12.6-10. 16.25-26). Αντίστοιχα, όπως ο θεός στέλνει έναν όραμα στον Κορνήλιο σχετικά με τον Πέτρο για να τον σώσει (Πράξεις 10), έτσι και στον Παύλο στέλνει έναν Μακεδόνα σε όραμα για να σώσει τους Μακεδόνες (6.9-10)[10].

Ο συγγραφέας των Πράξεων κάνει και αρκετούς παραλληλισμούς μεταξύ Παύλου και του βίου του Ιησού:

Kαι οι δύο κάνουν μεγάλες περιοδείες που καταλήγουν στην Ιερουσαλήμ. Εκεί συλλαμβάνονται με την κατηγορία της διατάραξης της ησυχίας του Ναού και αντιμετωπίζουν έναν Ηρωδιανό μονάρχη και Ρωμαίους προκουράτορες αντίστοιχα. Και στις δυό περιπτώσεις έχουμε τους Εβραίους να μεθοδεύουν συνωμοσίες εναντίον τους, αλλά το τέλος να βρίσκονται αθώοι. Και στις δύο περιπτώσεις ανακρίνονται απ’ τους “αρχιερείς και όλο το Σανχεντρίν” και κάνουν προβλέψεις για το τι θα συμβεί μετά το τέλος τους.

Αλλά ο Παύλος τα κάνει όλα σε μεγαλύτερα μεγέθη από τον Ιησού: Τα ταξίδια του είναι πολύ μεγαλύτερης κλίμακας: ταξιδεύει γύρω από την μεσόγειο (αντί της λίμνης της Γαλιλαίας όπως έκανε ο Ιησούς) και μάλιστα σ’ενα ταξίδι αντιμετωπίζει μια άγρια καταιγίδα, ακριβώς όπως ο Ιησούς, αλλά σώζεται απο την πίστη. Οι δίκες του κρατάνε για χρόνια και, αντίθετα με τον Ιησού, πραγματικοί στρατοί επιδιώκουν να τον σκοτώσουν ή να τον σώσουν (Πρ. 23.20-24). Ο Ιησούς προκαλεί βίαιες αντιδράσεις διαβάζοντας τις Γραφές στην συναγωγή (Λκ 23.20-24), ομοίως ο Παύλος προκαλεί δυό φορές βίαιες αντιδράσεις για τον ίδιο λόγο (Πρ. 13.14-52, 17. 1-5). Και ενώ ο Ιησούς στο τέλος έχει έναν βίαιο και λυτρωτικό θάνατο χωρίς να προσπαθεί να προσυλητίσει κάποιον μετά την ανάσταση του, ο Παύλος ” Εμεινε δε δύο ολόκληρα έτη εις ιδιαίτερον οίκημα, το οποίον είχε ενοικιάσει και εδέχετο με χαράν όλους εκείνους, που ήρχοντο εις επίσκεψίν του, Εκήρυσσε δε προς αυτούς την βασιλείαν του Θεού και εδίδασκε τα περί του Κυρίου Ιησού Χριστού με κάθε παρρησίαν, χωρίς να του περεμβάλη κανείς κανένα εμπόδιον” (Πρ. 28.31), κάτι που ούτε ο ίδιος ο Ιησούς δεν κατάφερε κατά την διάρκεια της κράτησής του απ’τους Ρωμαίους.

Ο Παύλος πάλι έχει μία παρ’ ολίγον ιστορία βίαιου θανάτου και ανάστασης (Πρ. 14.19-21), αλλά αμέσως μετά συνεχίζει ακάθεκτος κερδίζοντας περισσότερους πιστούς. Και όπως ο Ιησούς (Λκ. 22.70), όλα αυτά συμβαίνουν αμέσως μετά την αναγνώρισή του ως θεού (το περιστατικό με τον Βαρνάββα στα Λύστρα-Πρ.14.11-18). Και στο τέλος, αντίθετα με τον Ιησού, ο Παύλος στέλνεται να συναντήσει τον αυτοκράτορα, κάτι που ο Ιησούς δεν κατάφερε.

Ολοι οι παραλληλισμοί μεταξύ Πέτρου και Παύλου και μεταξύ Παύλου και Ιησού, είναι μάλλον απίθανη ιστορία. Ο γνωστός μελετητής John Dominic Crossan, έχει υποστηρίξει πως ακόμα και η ιστορία της μεταστροφής του Παύλου στις Πράξεις 9.1-20 παραλληλίζεται με την ιστορία στους Εμμαούς, στον Λουκά 24.13-35 [11]:

1) Και οι δύο ιστορίες συμπεριλαμβάνουν ένα ταξίδι σε άλλη πόλη. 2) Και οι δύο ιστορίες συμπεριλαμβάνουν μία αποκάλυψη του Χριστού. 3) Στον Λουκά αυτό συμβαίνει ενώ ἤγγισαν” την πόλη και “ἐπορεύοντο“, ενώ στις Πράξεις ο Παύλος “ἐγγίζειν ” την Δαμασκό και “πορεύεσθαι” προς αυτήν. 4) Και στις δυο περιπτώσεις ο Ιησούς δίνει οδηγίες στους άπιστους, ενώ αμέσως μετά γίνονται πιστοί και διακυρρήσουν την νέα πίστης τους. 5) Και στις δυο ιστορίες είναι τουλάχιστον δυο άτομα στον δρόμο, αλλά αναφέρεται μόνο το όνομα του ενός (Σαούλ και Κλεόπας αντίστοιχα). 6) Και στις δυο ιστορίες οι “αρχιερείς” της Ιερουσαλήμ κατονομάζονται ως εχθροί τη εκκλησίας. 7) Στον Λουκά ο θεός λέει πως ο Ιησούς πρέπει να μαρτυρήσει ακριβώς όπως ο Ιησούς λέει στον Παύλο πως ” ἐγὼ γὰρ ὑποδείξω αὐτῷ ὅσα δεῖ αὐτὸν ὑπὲρ τοῦ ὀνόματός μου παθεῖν.” 8) Και στις δυο ιστορίες συμπεριλαμβάνεται μια ιστορία τυφλότητας (Ο Κλεόπας με τον σύντροφό του δεν μπορούσαν να δουν τον Ιησού γιατί “οἱ δὲ ὀφθαλμοὶ αὐτῶν ἐκρατοῦντο τοῦ μὴ ἐπιγνῶναι αὐτόν” αλλά μετά απο λίγο “διηνοίχθησαν οἱ ὀφθαλμοί, καὶ ἐπέγνωσαν αὐτόν“). 9) Στον Λουκά το περιστατικό γίνεται την τρίτη μέρα, ενώ ο Παύλος τυφλώνεται για τρεις μέρες. 10) Στον Λουκά η “τυφλότητα” θεραπεύεται μετά απο ένα γεύμα, ενώ στις Πράξεις ένα γεύμα ακολουθεί μετά την θεραπεία της τυφλότητας.

Τέτοιου είδους αναλύσεις καταστρέφουν την ιστορική αξιοπιστία όλων των άλλων αφηγήσεων στις Πράξεις. Το βιβλίο των Πράξεων μοιράζεται κοινά χαρακτηριστικά με όλα τα άλλα περιπετειώδη μυθιστορήματα της εποχής: ‘Ολα προβάλουν έναν συγκεκριμένο θεό ή θρησκεία. Ολα περιέχουν περιπετειώδη ταξίδια, θαυμαστά υπερφυσικά γεγονότα και συναντήσεις με εξωτικούς λαούς (Πρ.14. 8-19, 19.23-41, 28.1-6). Θεϊκές παρεμβάσεις και οράματα που παίζουν κομβικό ρόλο στην πλοκή. Θαυματουργικές αποδράσεις (Πρ. 12,16,21,26) και άγριους διώκτες. Εκστασιασμένα πλήθη (που γίνονται βασικοί χαρακτήρες στην Εφεσσο και την Ιερουσαλήμ, στις Πράξεις 6-7, 18-19,21-22). Ζευγάρια ηρώων που χωρίζουν και μετά επανενώνονται (Πρ. 16:13-40).

Συμπερασματικά, οι Πράξεις είναι ένα κλασικό αρχαίο μυθιστόρημα και όχι μια ιστορική μονογραφία. Και φυσικά τίποτα απ’τα παραπάνω δεν μπορεί να αποδοθεί σε συμπτώσεις. Αν και δεν μπορούμε να απορρίψουμε τα πάντα εκεί μέσα ως έργο μυθοπλασίας, οι Πράξεις δεν προσφέρουν σχεδόν τίποτα στην αναζήτηση του ιστορικού Ιησού. Ο “Λουκάς”, όπως και με το ευαγγέλιο του, δεν γράφει ιστορία αλλά την επινοεί. Δεν ξέρουμε καν αν ο ίδιος ήταν ιστορικός. Ίσως χρησιμοποιεί πηγές της εποχής για να δημιουργήσει το ιστορικό παρασκήνιο στην ιστορία του, ώστε μετά να το “πουλήσει” σαν ιστορία. Αυτό που μένει όμως στο τέλος είναι μια ευφάνταστη ιστορία θρησκευτικής μυθοπλασίας και προπαγάνδας.

Παραπομπές:

1. Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη– Ι. Καραβιδόπουλου (Πουρνάρας) σελ. 198.
2. New Testament Parallels to the Works of Josephus-G. J. Goldberg: http://www.josephus.org/ntparallels.htm και Luke and Josephus’ Wars”. ‘Acts’ “we” passages: http://historical-jesus.info/appa.html. Βλ. επίσης και Steve Mason: Josephus an the New Testament (Peabody MA: Hendrickson Publishers, 1992) και Gregory Sterling- Historiography and Self-Definition: Josephos, Luke-Acts, and Apologetic Historiography (Supplements to Novum Testamentum (Brill))
3. Richard Pervo- The Mystery of Acts: Unraveling Its Story (Santa Rosa CA: Polebridge, 2008) και Dating Acts: Between the Evangelists and the Apologists (2006).
4. Burton Mack-Many movements, Many Myths: Redescribing The Attractions of Early Christianities, Religious Studies Review 25.2 (April 1999)σελ. 132-36
5. Απόκρυφες Πράξεις: http://www.oxfordbibliographies.com/view/document/obo-9780195393361/obo-9780195393361-0149.xml. Για την δεύτερη εκδοχή των Πράξεων και τα προβλήματα της βλ. W.A. Strange: The Problem of the Text of Acts (Society for New Testament Studies Monograph Series)
6. Ο θάνατος του Ηρώδη Αγρίππα συνέβη το Πάσχα του 44, ο λιμός επι Κλαύδιου (Πρ. 11-28) μεταξύ 49-55, η επίσκεψη του Παύλου στην Κόρινθο το 51-52, εφόσον τότε ήταν ανθύπατος Αχαϊας ο αδερφός του Σενέκα Γαλλίων, όπως επισημαίνεται απο μια επιγραφή που βρέθηκε στους Δελφούς. Η αντικατάσταση του Φήλικα απο τον Φήστο έγινε το έτος 59/60.
7. Βλ. και Richard Carrier: Acts as Historical Fictionhttps://www.youtube.com/watch?v=B5MUUP4l6l4). Επίσης το ελληνικό κανάλι RealityvsMyth Gr: H μεταστροφή του Σαούλ-Μια απίστευτη ιστορία: https://www.youtube.com/watch?v=OwiX-nNJLoY, Ο Παύλος στην Αθήνα: https://www.youtube.com/watch?v=puCcT6d397c&t=3s, Παύλος και Ιησούς: https://www.youtube.com/watch?v=xNSDNinqmNY&t=58s
8. Οπως έχει αναλύσει και ο συντηρητικός μελετητής Rex Koivisto: “Stephen’s Speech:Α theology of errors? (Grace theological Journal 8, 1987,σελ 101-104).
9. Dennis MacDonald( “The shipwrecks of Odysseus and Paul”, New Testament Studies 45 (1999),σελ. 88. και Dennis Macdonald: The homeric Epics and the gospel of Mark –Yale university press, 2000)
10. Robert Price: “The Pre-Nicene New Testament” (1988) σελ 484-5
11. John Dominic Crossan –“The Power of Parable:How Fiction by Jesus Became Fiction about Jesus” σελ. 205-207