«Γνώρισα όλα όσα είναι κρυφά και φανερά· η Σοφία µού τα δίδαξε, αυτή άλλωστε που δηµιούργησε τα πάντα. (…) Mόνη της µπορεί να κάνει τα πάντα· τα κάνει όλα καινούργια και η ίδια µένει αµετάβλητη. (…) Aυτή είναι πιο λαµπρή από τον ήλιο και βρίσκεται πιο ψηλά από τ’ αστέρια, και σε σύγκριση µε το φως της ηµέρας έχει υπάρξει πριν απ’ αυτό. (…) Aπλώνεται απ’ άκρη σ’ άκρη µε δύναµη κι όλα τα κυβερνάει µε καλοσύνη».
Τα λόγια αυτά προέρχονται από τη Σοφία Σολοµώντος (7: 21, 27, 29 και 8: 1), ένα κείµενο που γράφτηκε στα ελληνικά από κάποιον άγνωστο Ιουδαίο της Αλεξάνδρειας κατά την ελληνιστική εποχή. Περιλαµβάνεται στην Παλαιά ∆ιαθήκη της Ορθόδοξης Εκκλησίας, όχι όµως στην αντίστοιχη εβραϊκή Βίβλο, ίσως γιατί «ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του έργου είναι η επίδραση της ελληνιστικής σκέψης, κυρίως της πλατωνικής φιλοσοφίας, σε ορισµένες ιδέες του συγγραφέα», όπως επισηµαίνει η Ελληνική Βιβλική Εταιρεία.
Της Χαρίτας Μήνη, φιλολόγου και συγγραφέως
Ποια είναι τελικά η Σοφία; Αυτή η µυστηριώδης θηλυκή µορφή µε τις θεϊκές ιδιότητες που ονονάζεται Χοχµά στα εβραϊκά; Mέσα από κείµενα της Παλαιάς ∆ιαθήκης, όπως οι Παροιµίαι, η Σοφία Σολοµώντος, η Σοφία Σειράχ, το βιβλίο του Iώβ και οι Ψαλµοί, τη βλέπουµε να ξεπροβάλλει ξανά και ξανά. Εµφανίζεται ως πρόσωπο που φτιάχνεται από τον Γιαχβέ πριν απ’ τον κόσµο, παίρνει µέρος στο δηµιουργικό του έργο και στέλνεται απ’ αυτόν στη Γη για να φανερώσει στους ανθρώπους τα µυστικά της θείας βούλησης. (Παροιµίαι 1: 20-33, 8: 1-9: 18, 8: 22-36, Σοφία Σειράχ 1: 4, 24: 1-22, 24: 9, Σοφία Σολοµώντος 9: 9-12).
Θα µπορούσε βέβαια να ισχυριστεί κανείς πως όσα λέγονται γι’ αυτήν είναι ποιητικές µεταφορές και τίποτα άλλο. Ωστόσο, µέσα στη Σοφία Σολοµώντος ο συγγραφέας διαγράφει ανάγλυφα τη θηλυκή υπόσταση αυτής της µυστηριώδους µορφής: «Tη Σοφία την αγάπησα και την αναζήτησα από τα νιάτα µου. Eρωτεύτηκα την οµορφιά της και ζήτησα να την πάρω γυναίκα µου». (8: 2) Επιπλέον, την παρουσιάζει ως συντρόφισσα του Γιαχβέ που κατέχει τη δύναµη της δηµιουργίας: «Aυτή ισχυρίζεται πως έχει υψηλή καταγωγή, γιατί ζει µαζί µε τον Θεό, γιατί ο Kυρίαρχος των πάντων την αγάπησε. Γνωρίζει τα µυστήρια που οδηγούν στη γνώση του Θεού και αποφασίζει τι θα δηµιουργήσει αυτός. Aν ο πλούτος είναι επιθυµητό απόκτηµα στη ζωή του ανθρώπου, τι είναι πολυτιµότερο από τη Σοφία, που όλα τα δηµιουργεί; Aν το ανθρώπινο µυαλό δηµιουργεί, πολύ περισσότερο η Σοφία του Θεού είναι δηµιουργός όλων αυτών που βρίσκονται στην ύπαρξη». (8: 3-6)
Η «πνευµατική σύζυγος» του Χριστού
O Σίµων ο Mάγος (1ος µεταχριστιανικός αιώνας), που θεωρείται ιδρυτής του γνωστικού Χριστιανισµού, κήρυσσε ότι η αρχική σκέψη την οποία συνέλαβε ο Θεός πριν από τη δηµιουργία ήταν η «Πρώτη Εννοια» – η Σοφία. Eκείνη κατέβηκε στην κατώτερη σφαίρα και γέννησε τους αγγέλους και τις υπόλοιπες δυνάµεις που έπλασαν τον κόσµο. Επειδή όµως δελεάστηκαν από τα κάλλη της, την εµπόδισαν να επιστρέψει στον ουρανό, εγκλωβίζοντάς την σε ανθρώπινο σώµα. Eνσάρκωσή της θεωρούσε ο Σίµων µια Eλληνίδα: την Ωραία Eλένη!
Συνήθιζε άλλωστε να περιοδεύει µαζί µε µια γυναίκα που την έλεγαν Eλένη. H συντρόφισσα του Σίµωνα θεωρείτο ότι έφερε το πνεύµα της Ωραίας Eλένης, αλλά και της Iνάνας, της Aθηνάς και άλλων θεαινών. Mάλιστα, οι οπαδοί του Σίµωνα τη λάτρευαν ως Σοφία, ενώ ο ίδιος παρουσιαζόταν σαν θεάνθρωπος και ισχυριζόταν ότι µαζί της είχε δηµιουργήσει τον κόσµο. H σχέση τους θεωρείτο αντίστοιχη µε αυτή που υπήρχε ανάµεσα στο γνωστικό Xριστό και τη Mαρία Mαγδαληνή, για την οποία πίστευαν ότι ενσάρκωνε τη Σοφία, σύζυγό του στον ουρανό.
Οι οπαδοί του Βαλεντίνου, ενός από τους σηµαντικότερους ηγέτες του Γνωστικισµού, δίδασκαν ότι ο Λυτρωτής είναι ο Νυµφίος, ο οποίος γιορτάζει την ένωσή του µε τη Νύµφη του, τη Σοφία. Κατά παρόµοιο τρόπο πίστευαν ότι ο µύστης, ο πνευµατικός άνδρας, θα γίνει η «νύφη» του αγγέλου του. Οταν ο κόσµος θα φτάσει στο τέλος του και η ανώτατη Σοφία θα σµίξει για πάντα µε τον Σωτήρα, οι µύστες και οι άγγελοί τους θα µπουν για πάντα στο «πλήρωµα», δηλαδή στην ουράνια αφθονία.
Oρισμένα από τα κείμενα που σώθηκαν αποκαλύπτουν το βαρυσήμαντο ρόλο της τελευταίας: Το Trattato Gnostico αναφέρει πως η Σοφία ήταν η μάνα του Θεού, «η μεγάλη τιμημένη Παρθένος στην οποία ο Πατήρ κρυβόταν από την αρχή, προτού δημιουργήσει οτιδήποτε». Oι Kλημεντινές Oμιλίες, κείμενα ενός ανώνυμου χριστιανού απολογητή του 4ου αι., την αποκαλούν Mητέρα των Πάντων και Bασίλισσα. Eξάλλου, σύμφωνα με τις αντιλήψεις ορισμένων γνωστικών, ο Xριστός είχε συγχωνευτεί μαζί της: O Yιός του Aνθρώπου συμφώνησε με τη Σοφία, τη συντρόφισσά του, και αποκάλυψε τον εαυτό του μέσα σ’ ένα μεγάλο φως ως ερμαφρόδιτο. H αρσενική του φύση ονομάζεται «Σωτήρας», γεννήτορας όλων των πραγμάτων, ενώ η θηλυκή του «Σοφία, Mητέρα των Πάντων».
Yπάρχει μάλιστα ένας συναρπαστικός μύθος: Η Σοφία απόκτησε δύο τέκνα, τον Xριστό και την Aχαμώθ. Εδωσε ζωή στα στοιχεία και στον επίγειο κόσμο, αλλά και σ’ ένα νέο θεό: τον Iαλδαβαώθ, τον Yιό του Σκότους, που δεν είναι άλλος από τον Γιαχβέ. Γέννησε ακόμη πέντε πλανητικά πνεύματα, τα οποία δημιούργησαν τους αρχάγγελους, τους αγγέλους και τους ανθρώπους. O Iαλδαβαώθ-Γιαχβέ απαγόρευσε στους ανθρώπους να φάνε τον καρπό τής γνώσης, όμως η μητέρα του έστειλε στη γη το δικό της πνεύμα με τη μορφή του Οφεως για να τους διδάξει να αψηφούν το ζηλιάρη θεό. Κατά παράξενο τρόπο, το ερπετό αυτό δεν ήταν άλλο από τον Xριστό!
Aργότερα, τον ξαναέστειλε στον κόσμο των θνητών με τη μορφή του ιερού της περιστεριού, το συμβολισμό του οποίου θα δούμε πιο κάτω. Οταν ο Iησούς βαφτιζόταν στον Iορδάνη, το πνεύμα του Xριστού μπήκε μέσα του, ενώ μόλις εκείνος πέθανε, άφησε το κορμί του κι επέστρεψε στον ουρανό. Η Σοφία χάρισε στον Ιησού ένα αιθέριο σώμα και του έδωσε μια θέση στα ουράνια. Λεγόταν ακόμη πως έγινε σύζυγός της – η δόξα του βασιζόταν σε αυτόν ακριβώς τον Ιερό Γάμο. Ομως, κατά μία άποψη, εκείνη θεωρείτο επίσης μητέρα του: Ηταν η Παρθένος του Φωτός, το πνεύμα της οποίας μπήκε στο σώμα της Mαρίας με σκοπό τη σύλληψή του.
Η Σοφία ξαναγεννιέται
Ισως σήμερα η αινιγματική μορφή της Σοφίας να μοιάζει ολότελα ξεχασμένη. Κι όμως, τα ίχνη της δεν εξαφανίστηκαν μες στους αιώνες. Για παράδειγμα, ο Ρώσος Πάβελ Φλορένσκι (Pavel Florensky, 1882-1943), θεολόγος και ιερέας, καθώς και φιλόσοφος και µαθηµατικός, επιχείρησε τη δικαίωση της Σοφίας και την αποδοχή της µέσα στο σχήµα της Aγίας Tριάδας.
Την περιγράφει ως εξής: «Aυτό το Mέγα Oν, συνάµα βασιλικό και θηλυκό (…): ποια είναι, αν όχι η πιο αληθινή ανθρωπότητα, το αγνότερο και πιο ολοκληρωµένο από τα όντα, το µακροκοσµικό όλον, η ζωντανή ψυχή της Φύσης και του Σύµπαντος που αέναα ενώνεται κι ενώνει µέσα στην πορεία του χρόνου µε το Θείον κι ενώνει µαζί Tης καθετί που υπάρχει».
Επίσης, ο περίφηµος ψυχολόγος Καρλ Γιουνγκ δεν παραλείπει ν’ αναφερθεί σ’ αυτήν στο κείµενό του «Ο συµβολισµός της µεταµόρφωσης στη Θεία Λειτουργία» («Transformation Symbolism in the Mass»): «… είναι η Σοφία, η Sapientia [Σοφία στα λατινικά], η Scientia [Γνώση, Επιστήµη] ή η Φιλοσοφία των αλχηµιστών, “από την πηγή της οποίας τα ύδατα αναβλύζουν”. Η Σοφία είναι ο νους που βρίσκεται κρυµµένος και δεσµευµένος στην ύλη, ο “serpens mercurialis” [ερµαίος όφις] ή ο “humidum radicale” [θεµελιώδης υγρός τόπος] που εκδηλώνεται στο “ποτάµι του ζωντανού νερού απ’ την κορυφή του βουνού”. Αυτό είναι το ύδωρ της χάριτος, το “σταθερό” και “θείο” ύδωρ που “τώρα λούζει τον κόσµο ολόκληρο”».
Σήµερα η ξεχασµένη χριστιανική θεά έρχεται ξανά στο προσκήνιο, καθώς πολλοί άνθρωποι αναζητούν µε αγωνία τη χαµένη τους κληρονοµιά. Για παράδειγµα, η διδάκτωρ της Θεολογίας Ελινορ Ρέι (Eleanor Rae) υποστηρίζει ότι το Αγιο Πνεύµα είναι γένους θηλυκού και εκπροσωπεί, όπως και η Σοφία, τη γυναικεία πλευρά του Θείου. Για την Kέιτλιν Mάθιους (Caitlin Matthews), η Σοφία είναι η αρχέγονη Mαύρη Θεά που κρατάει το µεγαλείο της καλυµµένο µε πέπλο όπως η Ισιδα. Οπως η Kάλι, µπορεί να σοκάρει και να τροµοκρατεί, ωστόσο είναι θεµατοφύλακας της επίγειας και της ουράνιας σοφίας.
Αλλά και αρκετοί καλλιτέχνες εµπνέονται από τη γυναικεία πλευρά του Θείου, όπως ο ζωγράφος Pόµπερτ Λεντζ. Eντύπωση προκαλεί ένας από τους πίνακές του, ένα εικόνισµα µε τίτλο XριστόςΣοφία: µια µαύρη γυναικεία µορφή µε φωτοστέφανο, ντυμένη με πέπλο, στέλνει με το δεξί της χέρι ευλογίες, κρατώντας ένα αγαλματίδιο – την πληθωρική, γυμνή παλαιολιθική Θεά του Bίλεντορφ. Mαρτυρεί έτσι τη σύνδεσή της με τις λατρείες αρχέγονων εποχών.
Οσο κι αν φαίνεται παράξενο, σήμερα, στον 21o αιώνα, κάποιοι άνθρωποι ακολουθούν τα βήματα των γνωστικών χριστιανών. Ετσι, στη σύγχρονη αμερικανική Eκκλησία της Γνώσεως (Church of Gnosis), που έχει επικεφαλής της μια γυναίκα, «το μυστήριο της Θείας Eυχαριστίας γιορτάζεται ως ένας ιερός γάμος ανάμεσα στη Σοφία, την αστραφτερή Mητέρα του Kόσμου, και το σύντροφό της, τον Xριστό».
Μάλλον ακούγονται αλλόκοτα όλα αυτά, καθώς οι συμβολισμοί του παρελθόντος σμίγουν με τις αναζητήσεις του παρόντος σ’ έναν παράξενο χορό. Τι νόημα μπορεί να έχουν άραγε μέσα σ’ έναν κόσμο που μαστίζεται από πολλαπλές κρίσεις; Ισως το μεγάλο στοίχημα είναι να μην αφήσουμε την οικονομική ανέχεια να μετατραπεί σε φτώχεια του πνεύματος και της ψυχής. Στον Ησαΐα (45: 34) ακούμε τη Σοφία να προφητεύει: «Θα σου δώσω τους θησαυρούς του σκοταδιού και τα κρυµµένα πλούτη µυστικών τόπων». Μήπως αυτοί οι θησαυροί βρίσκονται µέσα µας περιµένοντας υποµονετικά να έρθουν στο φως; Αν καταφέρουµε να ξεφύγουµε από τις συνήθεις αγκυλώσεις και τα ταµπού που µας έχουν επιβάλει, ίσως και να ανακαλύψουµε τον απέραντο πλούτο της δικής µας κρυµµένης σοφίας…
Η ψυχή του κόσµου
Σύµφωνα µε τις αντιλήψεις ορισµένων γνωστικών, η Σοφία θεωρείτο ως η ίδια η Ψυχή του Kόσµου, µερικές φορές σε ένωση µε τον Θεό. Tην άποψη αυτή είχε ο εκκλησιαστικός πατέρας Ωριγένης, που άσκησε µεγάλη επιρροή στην εποχή του (3ος αι.), όµως αφορίστηκε… τρεις αιώνες αργότερα, λόγω των «αιρετικών» του πεποιθήσεων – και της συµπάθειάς του προς την ελληνική σκέψη. Η έννοια της Παγκόσµιας Ψυχής προέρχεται από τον «Τίµαιο» του Πλάτωνα, τους νεοπλατωνικούς και τους νεοπυθαγόρειους. Πιστευόταν ότι διαπερνάει τα πάντα και ότι απ’ αυτήν ξεπροβάλλουν οι ψυχές των θεοτήτων, των ανθρώπων, καθώς και όλων των άλλων πλασµάτων. Συχνά εµφανίζεται µε τα χαρακτηριστικά µιας θεάς, όπως η Αφροδίτη ή Εκάτη. Ετσι, η Σοφία, ως Ψυχή του Κόσµου, ντύνεται το µανδύα του αρχετυπικού Θηλυκού µε τις ποικίλες εκδοχές και το πλήθος των συµβολισµών του…
Σηµείωση: Το άρθρο βασίζεται στο βιβλίο της Χαρίτας Μήνη «Το Ιερό Θηλυκό και η Μαγδαληνή».
Βιβλιογραφία
H Παλαιά ∆ιαθήκη, Eλληνική Bιβλική Eταιρεία, Aθήνα 1997
Jonas, Hans, The Gnostic Religion, Beacon Press, Boston 1963
Jung, C. G., «Transformation Symbolism in the Mass», Eranos Yearbooks, Vol. 2: The Mysteries, Pantheon Books, New York 1955
Matthews, Caitlin, Sophia, Goddess of Wisdom, Aquarian/ThorsonsHarperCollins
Pulver, Max, «The Experience of Light in the Gospel of St. John, in the “Corpus hermeticum”, in Gnosticism, and in the Eastern Church», Spiritual Disciplines,Papers from the Eranos Yearbooks (ed. Joseph Campbell), Princeton University Press, Princeton, Jew Jersey 1985
Rae, Eleanor, Women, the Earth, the Divine, Orbis, Maryknoll, New York 1994
Singer, J., «A Necessary Heresy», Gnosis, vol. 4, spring/summer 1987
Τhe Gnostic Church of Sophia, «Meditations: The Assumption of the Holy Sophia», <http://gnosis.org/ ecclesia/lect149. htm>
Who is who Η Χαρίτα Μήνη είναι κλασική φιλόλογος µε µεταπτυχιακές σπουδές στην ψυχολογία. Είναι συγγραφέας πέντε βιβλίων, καθώς και πολλών άρθρων και δοκιµίων. Εχει δώσει πλήθος διαλέξεων στην Ελλάδα και το εξωτερικό, ενώ έχει εµφανιστεί και σε αρκετές τηλεοπτικές και ραδιοφωνικές εκποµπές. Ιστοσελίδα: www.hmeenee. com, ιστολόγιο: hmeenee.wordpress. com/, Facebook: www.facebook.com/ HaritaMeeneeAuthor
