Σε προηγούμενο άρθρο μας ισχυριστήκαμε, με ακαδημαϊκά ερευνητικά κριτήρια την στενή σχέση των θρησκευτικών δρωμένων του χριστιανικού Πάσχα με τα προγονικά τελετουργικά της λατρείας του Θεού Αδώνιδος. Η συμπερασματική μας διατύπωση κατέληγε με την κατάδηλη διαπίστωση της οικειοποιήσεως των ταφικών αυτών δρωμένων από την Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία παρ’ όλη την από αιώνων απόπειρα εκδιώξεως τους.
Η λαϊκή ψυχή, άλλωστε, αντιστάθηκε σθεναρά στην αποπομπή των πανάρχαιων αυτών τελετουργιών γεγονός που τελικά εξανάγκασε την Χριστιανική εκκλησία να τα ενστερνιστεί και εν μέρει μόνο να τα αφομοιώσει. Και ομιλούμε για εν μέρει αφομοίωση διότι οι αρχαίες καταβολές τους είναι σε μεγάλο βαθμό ευδιάκριτες για το λόγο του ότι οι δύο αυτές κοσμοθεάσεις είναι ποιοτικά τόσο αντιθετικές που είναι αδύνατον να συμμειχθούν πλήρως. Σε αυτό το άρθρο θα καταδυθούμε ακόμα πιο βαθιά παρουσιάζοντας τις επιβιώσεις των παραδόσεων αυτών στη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα.
Του Ιωάννη Μπουσίου, πολιτισμολόγου
Στο παρόν άρθρο, θα προχωρήσουμε ένα βήμα παραπέρα στην ενδελεχή και πολυετή έρευνά μας για τα ταφικά δρώμενα του Αδώνιδος και θα αναδείξουμε, όπως και ο ίδιος ο τίτλος του άρθρου μας προϊδεάζει, την πολύ σημαντική επιρροή τους στην ελληνική λαϊκή παράδοση μέσα από άγνωστα αλλά και περισσότερο γνωστά έθιμα, όπως αυτά καταγράφονται από την επιστήμη της λαογραφίας. Για την ευχερέστερη κατανόηση του όλου θέματος, θεωρούμε ότι είναι σημαντικό να περιγράψουμε αρχικώς, εν συντομία, την εορτή των Αδωνίων, όπως αυτή μας έχει διασωθεί από πλήθος αρχαίων πηγών. Κι αυτό για να μπορέσει κατόπιν ο αναγνώστης να αντιπαραβάλει και να συγκρίνει με ευχερή τρόπο τα τότε τελετουργικά πεπραγμένα με τα σύγχρονα επιβιώματα στον τελετουργικό ορίζοντα των λαϊκών- παραδοσιακών εθίμων.
Η λατρεία του Αδώνιδος
Τα Αδώνια ήταν μία επιτάφια ιδιωτική-οικιακή εορτή που τελούνταν κάθε χρόνο σε όλες σχεδόν τις ελληνικές πόλεις προς τιμήν του Αδωνη και της Αφροδίτης. Η διάρκεια της εορτής ήταν συνήθως διήμερη, αλλά σε κάποιες πόλεις τα Αδώνια μπορούσαν να διαρκέσουν ακόμη και για μία εβδομάδα. Τα τελετουργικά αυτά λάμβαναν χώρα κυρίως κατά την εποχή της ανοίξεως και όπως ο Ν. Πολίτης επισημαίνει, αυτά «…ετελούντο δ’ εν Αθήναις και εν άλλαις πόλεσι της Ελλάδος περί τα τέλη Μαρτίου…»(Πολίτης,1966,σελ.204).
Η τελετή χωρίζονταν σε δύο κύρια μέρη. Η πρώτη μέρα ήταν πένθιμη και ονομάζονταν «αφανισμός»: οι γυναίκες κατά το μέρος αυτό της εορτής ακολουθούσαν όλα τα καθιερωμένα τελετουργικά της κηδεύσεως που ονομάζονταν και ως «πρόθεσις» του νεκρού. Κατά την ταφική διαδικασία της προθέσεως, οι μαυροφορεμένες γυναίκες τοποθετούσαν σε νεκρική κλίνη ένα ξύλινο ομοίωμα (ξόανο) του Αδώνιδος και επιτελούσαν, σαν να είχαν ένα νεκρό σώμα, τα ταφικά τελετουργικά. ΄Επλεναν με θαλασσινό νερό το ξόανο, μύρωναν το σώμα του Θεού, το έντυναν με το χαρακτηριστικό ύφασμα των νεκρών, το σάβανο, τυλίγοντάς το με κόκκινη κορδέλα, και νεκροστόλιζαν με αρωματικά άνθη και κλαδιά αειθαλών δέντρων την κλίνη του.
Κατόπιν ακολουθούσε ο θρήνος του νεκρού Αδώνιδος. Ο θρήνος, άλλωστε, αποτελεί αναπόσπαστο μέρος των ελληνικών ταφικών τελετουργιών (Alexiou,2002). Εχουμε την τύχη να διασώζεται αυτούσιος ένας τελετουργικός θρήνος του Αδώνιδος από τον Βίωνα τον Σμυρναίο που έζησε τον 2ο αιώνα π.Χ. Το έργο του «Επιτάφιος Αδώνιδος» αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα ποιητικά κείμενα της Ελληνιστικής περιόδου που περιγράφει με αριστουργηματικό λογοτεχνικό τρόπο τον θρήνο της Θέας Αφροδίτης για τον Αδωνη.
Τον Αδωνη θρηνολογώ, τον όμορφο που εχάθη,
«πάει, χάθηκεν ο Αδωνης» οι Ερωτες θρηνούνε.
Στα πορφυρά σου Κύπριδα να μην ξαναπλαγιάσεις,
βάλε τα μαύρα σου, καλή, και να στηθοκοπιέσαι,
σύρε φωνή, ο Αδωνης χάθηκεν, ο καλός σου.
Χορός Ιώ…. Ιώ….
Τον Αδωνη θρηνολογώ και οι Έρωτες θρηνούνε (Βίων, 1991,σελ.21).
Επειτα επακολουθούσε η λεγόμενη «Εκθεσις» του ομοιώματος του θνήσκοντος Θεού, δηλαδή η περιφορά, η μετάβαση της ταφικής λάρνακας από τον οίκο προς τον χώρο ταφής του. Στην πομπή προπορεύονταν οι άντρες και ακολουθούσαν οι γυναίκες, οι αναμμένοι πυρσοί και τα κεριά, που προσέδιδαν σε αυτήν την επιβλητική πομπή μια ιδιαίτερα κατανυκτική ατμόσφαιρα. Οταν έφταναν στον υποτιθέμενο χώρο ταφής, έθαβαν το ομοίωμα και ακολουθούσαν οι καθιερωμένες ταφικές χοές καθώς και ο τελετουργικός κυκλικός χορός των γυναικών γύρω από τον τάφο.
Η επόμενη ημέρα των Αδωνίων ήταν χαρμοσύνη και ενθουσιαστική και ονομάζονταν «Εύρεσις», εόρταζαν την ανάσταση την αναγέννηση του Αδώνιδος με χορούς γέλια και συνέτρωγαν με πλούσια γεύματα που προέρχονταν από τις καθιερωμένες θυσίες (Βρεττός,2002, σελ 110).
Τα περισσότερα από τα μετέπειτα λεγόμενα από την επιστήμη της λαογραφίας και ως ευετηριακά δρώμενα, τελούνται σε αρκετά μέρη του ελληνικού χώρου με κεντρικό τελετουργικό μοτίβο τον συμβολικό θάνατο αλλά και την αναγέννηση του κεντρικού ήρωα (Alexiou,2002σελ.146). Το πώς ονοματίζεται ο ήρωας, το πότε η κάθε εορτή διεξάγεται χρονικά, οι ξεχωριστές τελετουργικές προεκτάσεις του κάθε δρωμένου και ο χαρακτήρας του θρηνητικού επιβιώματος, ποικίλουν αναλόγως την περιοχή. Οπως όμως εύκολα θα διαπιστώσουμε, αυτές οι τελετές εκπηγάζουν από μία κοινή τελετουργική δεξαμενή που στην περίπτωση αυτή δεν είναι άλλη από τις ταφικές τελετουργίες της αρχαιότητας, και πιο συγκεκριμένα από τα δρωμενικά-θρησκευτικά τελέσματα του θεού Αδώνιδος.
Το έθιμο του Ζαφείρη
Για την περιγραφή του εξαίσιου αυτού επιβιώματος των Αδωνιακών δρωμένων θα αντλήσουμε τις πληροφορίες μας από την ακαδημαϊκή μελέτη της Κ. Κακούρη. Στο εξαντλημένο πια βιβλίο της, κατέγραψε τα λαϊκά δρώμενα του θανάτου και της αναστάσεως από την ιδιαίτερή της πατρίδα, την Ηπειρο. Σε πολλά χωριά της Ηπείρου και πιο συγκεκριμένα του Ζαγορίου, έως και τα μισά περίπου του 20ου αιώνα αναπαρασταίνονταν η θανή, ο θρήνος και η νεκρανάσταση του ομωνύμου πρωταγωνιστή. Το έθιμο αυτό κατετάγη από τους ερευνητές της λαογραφίας μεταξύ των αρχαιοπρεπέστερων τελετών, ως γνήσιο λείψανο της αρχαίας λατρείας του Αδώνιδος (Κακούρη Κ.1965,σελ39).
Θα παρουσιάσουμε το πώς αυτό επιτελούνταν πιο συγκεκριμένα στο χωριό Βίτσας Ζαγορίου, όπου έχουμε και τις περισσότερες αποτυπωμένες μαρτυρίες. Το δρώμενο του Ζαφείρη το αναπαραστούσαν κυρίως οι μικρές κοπέλες, 9 με 12 ετών, αλλά και τα ακόμη μικρότερα αγόρια των κτηνοτρόφων του χωριού, που δεν ακολουθούσαν τα μεγάλα κοπάδια, συνοδεία πάντα ενός γέροντα «φυλακτή». Ο ιδιότυπος αυτός ποιμενικός «θίασος» την άνοιξη ξεχύνονταν στα ανθοφόρα λιβάδια και, εκτός των άλλων εργασιών, αναπαριστούσε στις πιο ξέγνοιαστες στιγμές του το εν λόγω δρώμενο εν είδη παιχνιδιού. Ενα από τα μέλη «έπαιζε» τον υπνωτισμένο Ζαφείρη και ξάπλωνε στο χώμα πάνω σε ένα σεντόνι άσπρο, ενώ τα υπόλοιπα παιδία μάζευαν άνθη. Κατόπιν τον στόλιζαν, του έβαζαν μία ξύλινη ράβδο και τον τύλιγαν δένοντάς τον με κόκκινες κλωστές τα πόδια και το σώμα. Επειτα κάλυπταν το σώμα του πρωταγωνιστή με φύλλα Ελλέβορου. Τον νεκροστόλισμα ακολουθούσε ο θρήνος. Εκλαιγαν, έλυναν τα μαλλιά τους, στηθοκοπιούνταν και την κατάλληλη στιγμή η κορυφαία του θρήνου τραγούδαγε το μοιρολόι, ενώ οι υπόλοιπες ανταπέδιδαν με χαρακτηριστικούς επιφωνηματικούς λιγμούς «Ιώ…. Οί…» με απαράλλακτο τρόπο, όπως αυτοί καταγράφηκαν και σε θρηνητικές επωδές της αρχαίας τραγωδίας, αλλά και όπως είδαμε πιο πάνω στο θρήνο του Αδώνιδος (Κακούρη Κ.1965,σελ41-6).
Για ειδέστε νιο που ξάπλωσα, για ειδέστε κυπαρίσσι!
Δε σειέται, δε λυΐζεται, δε σέρν τη λεβεντιά του.
Χορός –Ιώ….Οί…..
Ποιος σο κόψε τις ρίζες σου και στέγνωσ η κορφή σου;
Τι μο καμες, λεβέντη μου, τι μο καμες, ψυχή μου!
Μη να ναι και χινόπωρο, μη να ναι και χειμώνας;
Χορός –Ιώ….Οί…..
Τώρα να ρθει η άνοιξη να ρθει το καλοκαίρι,
παίρνουν κι ανθίζουν τα κλαδιά κ οι κάμποι λουλουδίζουν,
Χορός –Ιώ….Οί…..
κ εσύ, μωρέ λεβέντη μου, μέσα στη γη τη μαύρη,
πού να σειστής, να λυϊστής, να σύρεις τη λεβεντιά σου;
Ξεσφάλισε τα μάτια σου!
Και ο Ζαφείρης, ξεσφαλίζοντας τα κλεισμένα μάτια του εγείρεται «Σήκου και πάρε το ραβδί και τρέξε να μας πιάσεις», τον πρόσταζε ο χορό των θρηνωδών. Γέλια χαρές και τραγούδια διαδέχονταν τους θρήνους! (ΚακούρηΚ.1965,σελ44-8).
Η περίπτωση του Κραντωνέλλου
Κατά την περισσότερο επισταμένη έρευνά μας για τα πιθανά επιβιώματα των τελετών του Αδώνιδος στην ελληνική παράδοση, είχαμε την τύχη να ανακαλύψουμε ένα σπάνιο βιβλίο, λίγων μόνο σελίδων, εκδοθέν από την Ακαδημία Αθηνών του 1941. Σε αυτό ο σημαντικός λαογραφικός μελετητής, Στέφανος Ι. Μακρυμίχαλος, αποτυπώνει ένα εξαίσιο δρώμενο που λάμβανε χώρα, μέχρι και μερικές δεκαετίες πριν, στον τόπο καταγωγής του, την Μύκονο. Το ανάτυπο αυτό περιγράφει τα υπολείμματα της λατρείας του Αδώνιδος μέσα από ένα δρώμενο με την ονομασία Κραντωνέλλος.
Ο Κραντωνέλλος δεν ήταν παρά ένα παιδικό παιχνίδι, πολύ διαδεδομένο στην εποχή του, όπου τα παιδιά του νησιού, τις περισσότερες φορές τα κορίτσια, συγκεντρώνονταν σε παραθαλάσσιο μέρος όπου υπήρχαν αμμώδης εκτάσεις. Εκεί, ένα από τα παιδιά που πρωταγωνιστούσε κάθε φορά, ξάπλωνε στην αμμουδιά και οι υπόλοιποι συμπαίκτες σχημάτιζαν με άμμο το περίγραμμα του σώματός του. Επειτα το ξαπλωμένο παιδί σηκώνονταν και στο επί της άμμου σχεδιασμένο σώμα τοποθετούσαν φύκια. Τότε όλοι οι συμμετέχοντες άρχισαν να θρηνούν και επαναλάμβαναν εν χορώ γύρω από το περίγραμμα το κάτωθι μοιρολόι:
«Κραντωνέλλο, Κραντωνέλλο
Οντας σ’ έπερνε το ρέμα
Για δεν έπερνε τσαι μένα» (Μακρυμίχαλος Στ. 1941, σελ.230).
Τα παιδιά κατόπιν ξεσπούσαν σε γέλια και χαρές και αυτό το μοτίβο το επαναλάμβαναν πολλές φορές. Τα υπολείμματα της λατρείας του Αδώνιδος εδώ είναι ξεκάθαρα: υπήρχε νεκρό σώμα, υπήρχε θρήνος, υπήρχε χαρά κατά το πέρας της κάθε τελετουργικής δράσης. Επίσης, όπως πολύ εύστοχα διαπιστώνει ο Γ. Σιέττος στο έργο του «Τα Αδώνια Μυστήρια», η αναφορά του εν λόγω τραγουδιού στο «Οντας σ’ έπερνε το ρέμα», παραπέμπει απευθείας στην περιγραφή του αρχαίου συγγραφέα-ποιητή Θεόκριτο που έζησε 3ο αιώνα π.Χ. Στο σύγγραμμά του «Αδωνιάζουσες», περιγράφει τις γυναίκες να ρίχνουν στην θάλασσα το ομοίωμα του Αδώνιδος (Σιέττος Γ. 1997σελ.,77).
Διαβλέπουμε στην τελεσματική αυτή έκφανση με πόσο παρόμοια τελετουργική πρακτική, μέχρι σχεδόν στις μέρες μας, η λαϊκή παράδοση διασώζει τη σχέση αυτή του καθάρσιου ύδατος με τις ταφικές τελετουργίες. Εξίσου σημαντική, όμως, με τα παραπάνω είναι η γλωσσολογική διερεύνηση της ίδιας της ονομασίας του Κραντωνέλλου. Η λέξη αυτή αποτελείται κατ’ ουσίαν από δύο λέξεις με την παρήχηση του ονόματος Κυρ-Αδωνέλλου, δηλαδή του Κυρίου Αδωνη! (Μακρυμίχαλος Στ. 1941, σελ.230- 1).
Ο Λειδινός της Αίγινας
Στο υπέροχο νησί της Αίγινας λαμβάνει χώρα ένα πράγματι αξιοσημείωτο δρώμενο που παρουσιάζει μεγάλες ομοιότητες με τα Αδώνια. Αναβίωσε το 1994, 4 μόλις χρόνια μετά την διακοπή του εξ’ αιτίας του πολέμου του ’40.
Την 14η του Σεπτεμβρίου γυναίκες συνέρχονται αρχικώς στην οικία μίας εκ των γυναικών και προπαρασκευάζουν με σίτο, σταφίδες, ρόδι αμύγδαλα μαϊντανό κ.α. την λεγόμενη και από την αρχαιότητα πανσπερμία (τα σημερινά κόλλυβα). Οι υπόλοιπες επιδίδονται στην κατασκευή της πλαγγόνας (χειροποίητης αυτοσχέδιας κούκλας) σε φυσικό μέγεθος, που αναπαριστά έναν νέο άντρα. Ντύνουν κατόπιν το ομοίωμα με λαμπρά ρούχα και άνθη που τα αποκαλούν Δειλινόν ή αλλιώς Λειδινόν. Σε αυτό το σημείο να σημειώσουμε κάτι ξεχωριστό που συνδέει τις φαλλικές λατρείες με τα τελετουργικά ταφικά δρώμενα: Το γεγονός ότι εκτός των υπολοίπων στολισμών και κατασκευών, στον Λειδινό αναπαριστούσαν επίσης με ένα γουδί και δύο μικρά ρόδια τα γεννητικά του όργανα ως εμφατικό σύμβολο αναγεννήσεως. Εκτός από τα άνθη αυτά, το όνομα του Λειδινού εννοιοδοτεί και το Λειδινό, το γεύμα δηλαδή που παρατίθεται σε κάθε κηδεία από τους αρχαίους χρόνους μέχρι και σήμερα, το λεγόμενο και ως νεκρόδειπνον. Πέριξ μίας τράπεζας, οπου τοποθετείται το ομοίωμα του θνήσκοντος, συγκεντρώνονται καρέκλες στις οπoίες επικαθήμενες όλες οι γυναίκες θρηνολογούν τον Λειδινό με τα κάτωθι λόγια:
Λειδινέ μου – Λειδινέ μου,
τσαι κλησαρομένε μου.
Όπου σε κλησαρώσανε με την ψιλή κλισάρα.
τσαι όπου σε περνούσανε αφ’ την Αγια Βαρβάρα
Λειδινέ μου Λειδινέ μου
Φεύγεις, πάεις Λειδινέ μου τσ εμάς αφήνεις κρύους,
πεινασμένους, διψασμένους ,κι όχι λίγο μαραμένους.
Λειδινέ μου λειδινέ μου
Πάλι Θα’ρθεις Λειδινέ μου,.με του Μάρτη τις δροσιές,
με τα’ Απρίλη τα λουλούδια τσαί του Μάη τις δουλειές.
Λειδινέ μου – Λειδινέ μου
Ήρθε η ώρα να μας φύγεις , πααινε εις το καλό,
τσάι με το καλό να έρθεις κι όλους να μας βρεις γερούς.
Λειδινέ υου – Λειδινέ μου τσαι κλησαρωμένε μου. (Λέτσας, Α.1989 σελ.238-40)
Εδώ να σημειώσουμε ότι με την λέξη «κλησαρωμένος» ονοματίζεται και ο λεγόμενος κλησαρωτός Αιγηνίτικος άρτος (κρίθινη κουλούρα), ο οποίος συνόδευε και το λεγόμενο Λειδινό γεύμα που προαναφέραμε, μαζί με τυρί ελιές και σκόρδα. Οπως και στους αρχαίους χρόνους, η περιφορά του νεκρού επιτελούνταν πάντα μετά την δύση του ήλιου, στο χώρο ταφής. Η ταφική πομπή έφτανε σε συγκεκριμένο για την τελετή χώρο ταφής, που όμως θεωρούταν ότι ήταν ήδη ανοιχτός, αφού από την προηγούμενη χρονιά, το ομοίωμα που είχαν θάψει είχε ήδη αναστηθεί. Κατόπιν ακολουθούσε η ευωχία όλων των ενεργά συμμετεχόντων και παραβρισκόμενων με χαρές κρασί και χορούς, φωνάζοντας «Αναστήθηκε ο Λειδινός»! (Λέτσας, Α.1989 σελ.239-40),
Αποτελεί πράγματι συγκλονιστική διαπίστωση για έναν μελετητή της ελληνικής προγονικής θρησκείας, να αντιλαμβάνεται με τον πιο ουσιώδη τρόπο, το πόσο σημαντικές και πολλές φορές σχεδόν αυτούσιες επιβιώσεις ανευρίσκονται σε όλο το φάσμα της ελληνικής λαϊκής παράδοσης.
Αδώνια 2014
Η σημαντικότερη απόδειξη το πόσο έντονα βιωματικά δύναται να αναβιώνουν τα τελέσματα αυτά, όχι πια από τα λείψανα της κατά τόπων λαϊκής παράδοσης, αλλά ανασυσταμένα και αυτούσια, αποτελεί το γεγονός ότι δύο σύγχρονες τελετουργικές ομάδες, ο Τελεστικός Θίασος Διόνυσος Ελευθερεύς και η Λατρευτική κοινότητα Λάβρυς, επιτελούν φέτος, για τέταρτη συνεχή χρονιά, το τελεστικό δρώμενο των Αδωνίων. Κατά γενική ομολογία των συμμετεχόντων η εορτή αυτή προσδίδει μία ξεχωριστή βιωματική εμπειρία σε όποιον έρθει σε επαφή. Σε λίγες ημέρες, λοιπόν, (Τετάρτη 16 Απριλίου, στον Πολυχώρο Gagarin στην Αθήνα, Λιοσίων 205, ώρα 20:00) θα εορτάσουμε και πάλι με κάθε τελετουργική δεινότητα τους τα Αδώνια. Οσοι θέλουν να μοιραστούν μαζί μας αυτήν την εμπειρία ας το τολμήσουν. Το μόνο που χρειάζεται να φέρουν μαζί τους είναι η τελετουργικής υφής ψυχική συμμετοχή τους.
Βιβλιογραφία
- Βρεττός, Λ.(2002), Λεξικό:Τελετών,Εορτών Και Αγώνων Των Αρχαίων Ελλήνων,2η έκδοση, Αθήνα: Κονιδάρη(1η εκδ 1999).
- Βίωνος, (1991) Επιτάφιος Αδώνιδος, μτφ. Μπουκάλας, Π., Αθήνα:Αγρά
- Alexiou, M. (2002), Ο Τελετουργικός Θρήνος Στην Ελληνική Παράδοση, επιμέλεια αναθεώρησης μετάφραση, Γιατρομανωλάκος Ν. Δημήτρης , Ροΐλος Α. Παναγιώτης, Αθήνα: ΜΙΕΤ.
- Λέτσας, Α.(1989), Μυθολογία Της Γεωργίας:Θρησκεία-Μυθολογία, Ανιμισμός–Μαγείες.-Ταμπού-Τοτεμισμός-Φετιχισμός-Ανθρωπομορφισμός Αθήνα: Τεχνοτυπική (1η έκδ 1949).
- Μακρυμίχαλος Στ. (1941). Υπολείμματα Της Λατρείας του Αδώνιδος Εν Μυκόνω Ο Κραντωνέλλος, Αθήνα:Πρακτικά Της Ακαδημίας Αθηνών Ανάτυπον ΙΤ΄.
- Κακούρη Κ.(1965), Θάνατος και Ανάσταση Από Τη Νεοελληνική Λατρεία Της Ηπείρου, Αθήνα : Βιβλιοθήκη Ηπειρωτικής Εταιρίας Αθηνών Αρ.8.
- Σιέττος Γ. (1997), Τα Αδώνια Μυστήρια, Αθήνα: Πύρινος Κόσμος.
- Πολίτης, Ν.(1966),Λαογραφικά σύμμεικτα,2ηέκδοση Τόμος Γ΄,Αθήνα : Ακαδημία Αθηνών.(1η εκδ 1931)
Σημείωση: Το άρθρο πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό του Ελεύθερου Τύπου, τα “Φαινόμενα” (12/4/2014)
