Ποια σχέση θα μπορούσε να υπάρχει ανάμεσα στους ιερούς κήπους της Αφροδίτης και την ανάσταση του Ιησού; Είναι ενδιαφέρον ότι, σύμφωνα με το Κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο, η ταφή του έγινε μέσα σε έναν κήπο, όχι μακριά από τον τόπο της σταύρωσης (ΙΘ’ 41-42). Οταν η Μαγδαληνή έφτασε στο μνήμα του, προς μεγάλη της λύπη το βρήκε άδειο. Ωστόσο, μετά από λίγο είδε έναν άνδρα ο οποίος τη ρώτησε γιατί κλαίει.
Της Χαρίτας Μήνη, φιλολόγου και συγγραφέως
Εκείνη, νομίζοντας ότι είναι ο κηπουρός, του λέει: «Κύριε, αν τον πήρες εσύ, πες μου πού τον έβαλες κι εγώ θα τον σηκώσω». Τότε ο Ιησούς της λέει: «Μαρία». Κι εκείνη στρέφεται και του λέει «Ραββουνί» – που σημαίνει «διδάσκαλε». (Ιωάν. Κ’ 15-16)
Ο κήπος εμφανίζεται αρκετές φορές στη Βίβλο. Το πιο γνωστό παράδειγμα είναι, φυσικά, ο Κήπος της Εδέμ. Κατά καιρούς, ακόμη και ο ίδιος ο Γιαχβέ παρουσιάζεται ως κηπουρός ή αμπελουργός (Γένεσις 2:8; Ισαΐας 5:7 κ.α.). Αξίζει τον κόπο να αναρωτηθούμε εάν υπάρχει κάποιο ιδιαίτερο νόημα στην τοποθεσία όπου τελείται η πιο σημαντική σκηνή του χριστιανικού δράματος. Οσο περίεργο κι αν μοιάζει, θα φανεί χρήσιμο να στραφούμε στις ελληνικές πολυθεϊστικές παραδόσεις προκειμένου να ανακαλύψουμε την απάντηση.
Ο εβραϊκός λαός βρισκόταν σε επαφή με τον ελληνικό πολιτισμό για αιώνες, από τότε που ο Μέγας Αλέξανδρος κατέκτησε την Παλαιστίνη το 332 π.0 (σ.σ η συγγραφέας χρησιμοποιεί το π.0 αντί του π.Χ). Μετά το θάνατό του η περιοχή αυτή αποτέλεσε τμήμα των ελληνιστικών βασιλείων, αν και για έναν αιώνα περίπου είχε ιδρυθεί ένα εβραϊκό αυτόνομο κράτος υπό την εξουσία των Μακκαβαίων.
Το 63 π.0. κατέφθασαν οι λεγεώνες του Πομπήιου, όμως οι Ρωμαίοι έφεραν μαζί τους πολύ περισσότερα πράγματα από τη στρατιωτική τους δύναμη. Ενα πλήθος από ελληνικά στοιχεία, που οι Ρωμαίοι είχαν υιοθετήσει με ενθουσιασμό, ακολουθούσε πάντοτε την επέκταση της αυτοκρατορίας. Καθώς ο ελληνικός πολιτισμός είχε διαδοθεί σε μια τεράστια γεωγραφική έκταση, σίγουρα δεν είναι σύμπτωση ότι η Καινή Διαθήκη γράφτηκε στα ελληνικά. Συνεπώς, δεν είναι και τόσο περίεργη η επιλογή να ψάξουμε στη δική μας παράδοση για να βρούμε το συμβολικό νόημα που πιθανόν να είχε η ταφή του Ιησού μέσα στον κήπο.
Ενας αισθησιακός τόπος αναγέννησης
Ας ξεκινήσουμε την εξερεύνησή μας με το ερώτημα αν υπήρξε κάποιος Ελληνας θεός η ταφή του οποίου συνδεόταν με κήπους. Αν υπήρξε, τότε μήπως κι εκείνος πέθανε και επέστρεψε στη ζωή; Οσες και όσοι είναι εξοικειωμένοι με την αρχαία μυθολογία και θρησκεία θα βρουν εύκολα την απάντηση: ο Αδωνις, ο ωραίος νεαρός εραστής της Αφροδίτης, ζούσε εν μέρει πάνω στη γη και εν μέρει στον Κάτω Κόσμο. Στα Αδώνια οι γυναίκες θρηνούσαν για το θάνατό του αλλά επίσης γιόρταζαν την επερχόμενη ανάστασή του. Στην περίφημη πόλη της Αλεξάνδρειας, στην ελληνιστική Αίγυπτο, αναπαριστούσαν τον Ιερό του Γάμο με τη θεά του έρωτα (Θεόκριτος, Συρακόσιαι ή Αδωνιάζουσαι 111 κ.ε.).
Κατά τη διάρκεια της αθηναϊκής γιορτής, φτιάχνονταν «τάφοι» όπου τοποθετούνταν το ομοίωμα του Αδωνι και τελούνταν η κηδεία του. Το έθιμο αυτό έχει μια ενδιαφέρουσα ομοιότητα με το τελετουργικό της Μεγάλης Παρασκευής: ο Επιτάφιος, ένα ύφασμα με την εικόνα του νεκρού Ιησού, ο οποίος μερικές φορές συνοδεύεται από τη Μαγδαληνή και άλλους μαθητές του, μεταφέρεται σε ένα ξύλινο κουβούκλιο, πλούσια διακοσμημένο με λουλούδια. Μπορούμε εδώ να αναρωτηθούμε μήπως η έντονη παρουσία των λουλουδιών αποτελεί μια αμυδρή ανάμνηση του κήπου.
Επιστρέφοντας στην αρχαία Αθήνα, θα δούμε ότι τα Αδώνια είχαν ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό: οι γυναίκες πρόσφεραν στο νεκρό τους «κήπους του Αδωνι». Αποτελούνταν από διάφορα φυτά που σπέρνονταν λίγες μέρες πριν τη γιορτή σε κομμάτια από αγγεία και γλάστρες. Μεγάλωναν και μαραίνονταν γρήγορα, συμβολίζοντας τον πρόωρο θάνατο του νεαρού θεού. Την πρώτη ημέρα οι γυναίκες ανέβαζαν τους «κήπους» στις στέγες των σπιτιών, ενώ την επόμενη τους κατέβαζαν για να συνοδεύσουν το νεκρό. Αργότερα τους πετούσαν σε κρήνες και πηγές.
Ομως, στη φύση ο θάνατος ακολουθείται από την αναγέννηση, καθώς οι εποχές αλλάζουν και τα φρέσκα βλαστάρια ξεφυτρώνουν και πάλι από το χώμα, αποκαλύπτοντας τη δύναμη της ζωής. Ο κήπος μεταφορικά συνδέει τα αντίθετα: το θάνατο και την αναγέννηση. Τα λουλούδια και τα χόρτα μαραίνονται και τα δέντρα χάνουν τα φύλλα τους, όμως αποκτούν ξανά τη φρεσκάδα τους όταν ο τροχός του έτους γυρίζει. Δεν αποτελεί έκπληξη, λοιπόν, ότι κάποιοι θνήσκοντες κι ανασταινόμενοι θεοί συνδέθηκαν με το σύμβολο του κήπου.
Υπάρχουν, ωστόσο, κι άλλα ενδιαφέροντα στοιχεία. Οπως είδαμε, στον τάφο του Ιησού υπήρχε και μια άλλη σημαντική παρουσία: μια γυναίκα που είχε την εξαιρετική τιμή να είναι ο πρώτος μάρτυρας της ανάστασής του και η οποία διατηρούσε ιδιαίτερες σχέσεις μαζί του, αν πιστέψουμε ορισμένα από τα σχόλια των γνωστικών χριστιανών. Αντίστοιχα, υπάρχει μια ισχυρή γυναικεία μορφή που συνδέθηκε στενά με τον Αδωνι και τον κήπο: η Αφροδίτη.
Η Ελληνίδα θεά του έρωτα λατρευόταν ως Ἀφροδίτη ἐν Κήποις στην Αθήνα, στη βόρεια πλευρά της Ακρόπολης (Παυσαίας 1. 19, 2; 1. 27, 3). Στην Κύπρο ένα ξεχωριστό μέρος ήταν αφιερωμένο σ’ αυτήν με το όνομα Ιεροκηπίς ή Ιεροκηπία (από εκεί το σημερινό τοπωνύμιο Γεροσκήπου). Η πλούσια βλάστηση έφερνε στο νου τις έννοιες της σεξουαλικότητας και γονιμότητας, οι οποίες σχετίζονταν με τον Ιερό Γάμο. Αλλωστε, η λέξη κῆπος μεταφορικά σήμαινε και «αιδοίο» στα αρχαία ελληνικά – ας μην ξεχνάμε ότι το γυναικείο σώμα παραλληλίζονταν συχνά με τη γη.
Περιέργως, ορισμένοι σύγχρονοι μελετητές/τριες έχουν προσπαθήσει να συνδέσουν τον κήπο, και ειδικά τους κήπους του Αδωνι, με τις έννοιες της ακαρπίας και της σεξουαλικής ανικανότητας! Ωστόσο, αν κάποιες τέτοιες ιδέες μπορούν να ανιχνευτούν σε αρχαίους συγγραφείς, μάλλον αντανακλούν ανδρικούς φόβους και πατριαρχικές προκαταλήψεις, όπως έχει δείξει Joseph D. Reed σε μια διεξοδική και τεκμηριωμένη μελέτη. Σε πλήρη αντίθεση με τα επιχειρήματα περί «ακαρπίας», ορισμένοι συγγραφείς της Ρωμαϊκής Εποχής παρομοιάζουν το νεαρό θεό με τους ώριμους καρπούς της γης. Αλλά ακόμη και στους κλασικούς χρόνους, η λέξη κῆπος σήμαινε επίσης «περιβόλι» και χρησιμοποιούνταν μεταφορικά για μια χώρα πλούσια σε γεωργικά προϊόντα.
Η θεά της ανατολής και το Ασμα Ασμάτων
Για να ανιχνεύσουμε τη σχέση που μπορεί να έχουν οι κήποι της Αφροδίτης και του Αδωνι με τον κήπο της Ανάστασης θα πρέπει να εξετάσουμε αν η λατρεία του τελευταίου ήταν κάποτε διαδεδομένη στην Παλαιστίνη. Το όνομά του συνδέεται με τη σημιτική λέξη Adon, που σημαίνει «Κύριος». Εχει σαφείς ομοιότητες με τον Tammuz (ή Dumuzi), ένα θεό τον οποίο τιμούσαν οι γυναίκες από τη Μεσοποταμία ως τη Συρία και την Παλαιστίνη. Οπως επισημαίνει ο Reed, οι Ελληνίδες που γιόρταζαν τα Αδώνια «ήταν κάτι αντίστοιχο με τις γυναίκες της Ιερουσαλήμ που έκλαιγαν για τον Tammuz στην βόρεια πύλη του ναού και οι οποίες κατακεραυνώνονται στον Ιεζεκιήλ, 8:14-15».
Ο προφήτης Ιεζεκιήλ έγραφε στις αρχές του 6ου αι. π.0, όμως ο Tammuz/Dumuzi προέρχεται από μια πολύ παλιότερη εποχή. Ηταν ο σύζυγος της Ishtar/Inanna, που υπήρξε η ανατολική εκδοχή της Αφροδίτης. Η θεά αυτή συνδεόταν επίσης με έναν «ιερό» και «καταπράσινο» κήπο, όπως αναφέρεται στο έπος του Γκιλγκαμές. Επιπλέον, όταν τραγουδάει ένα τραγούδι αγάπης για τον Dumuzi, τον αποκαλεί «λαχταριστέ μου κήπε με τις μηλιές», «πολύκαρπε κήπε μου με δένδρα mes» και «σκιερέ μου κήπε της ερήμου».
Ωστόσο, η Inanna δεν ήταν η μόνη που χρησιμοποιούσε τέτοιες μεταφορές για το πρόσωπο που αγαπούσε. Ηδη από τις αρχές του 20ου αιώνα επισημάνθηκαν μια σειρά από ομοιότητες ανάμεσα στη σουμερική ποίηση και το Ασμα Ασμάτων. Σύγχρονοι συγγραφείς τονίζουν τη στενή σχέση που έχει αυτό το ασυνήθιστο βιβλικό κείμενο με αιγυπτιακά ερωτικά ποιήματα. Απ’ όπου όμως κι αν προέρχεται το περίφημο ασμα, είναι συναρπαστικό το πώς χρησιμοποιεί το σύμβολο του κήπου: είναι η ίδια η Νύμφη («κλεισμένο περιβόλι εσύ, καλή μου κι αδερφή μου…»), η κατοικία της («εσύ που στα περιβόλια κατοικείς…»), ένας τόπος αισθησιακών απολαύσεων («μπαίνω μες στο περβόλι μου, καλή μου κι αδερφή μου, τρυγώ τη σμύρνα μου, τρυγώ τ’ αρώματά μου· γεύομαι την κερήθρα μου αντάμα με το μέλι…»). Τέλος, η φύση, μια πανδαισία βλάστησης κι ομορφιάς, γίνεται το σημείο όπου ο έρωτας βρίσκει την ολοκλήρωσή του:
Ελα κι ας βγούμε στα χωράφια, αγαπημένε μου,
ας την περάσουμε τη νύχτα στα χωριά,
κι ας πάμε ξημερώματα στ’ αμπέλια
να δούμε αν βλάστησαν τα κλήματα,
του σταφυλιού ο ανθός αν άνοιξε,
αν λουλουδίσαν οι ροδιές.
Εκεί τον έρωτά μου θα σου δώσω. (7: 12)
Είναι πολύ ενδιαφέρον ότι ορισμένοι Πατέρες της Εκκλησίας, καθώς και θεολόγοι των αρχών του μεσαίωνα, ταύτιζαν το Νυμφίο του Ασματος Ασμάτων με τον Ιησού και τη Νύμφη με τη Μαρία Μαγδαληνή. Ακόμη και σήμερα στις ρωμαιοκαθολικές εκκλησίες διαβάζεται προς τιμήν της τελευταίας ένα απόσπασμα από αυτή την αισθησιακή συλλογή ποιημάτων την ημέρα της γιορτής της.
Αν το Ασμα Ασμάτων συσχετίζει το περιβόλι με τον έρωτα, το βιβλίο της Γένεσης τον μετατρέπει σε έναν τόπο γέννησης, δεδομένου ότι η πρώτη γυναίκα δημιουργήθηκε στον Κήπο της Εδέμ: η Εύα, η «μητέρα όλης της ανθρωπότητας», που το όνομά της στα εβραϊκά σημαίνει «ζωή». Αραγε οι φράσεις «ο άντρας … θα ενώνεται με τη γυναίκα του· θα γίνονται ένα σώμα» (Γένεσις 2: 24) δεν υποδηλώνουν ότι θα αποτελούσε επίσης χώρο σεξουαλικής συνεύρεσης;
Ο Παράδεισος, η μήτρα και το Περιβόλι της Παναγίας
Είναι ενδιαφέρον ότι στον ανατολικό Χριστιανισμό ο Κήπος της Εδέμ και η μεταθανάτια κατοικία των ενάρετων είναι ένα και το αυτό. Στη μετάφραση των Εβδομήκοντα, καθώς και στην Καινή Διαθήκη, και τα δύο ονομάζονται παράδεισος. Πρόκειται για μια λέξη περσικής καταγωγής που σήμαινε «περιφραγμένος κήπος». Ωστόσο, για κάποιους γνωστικούς χριστιανούς είχε και μια άλλη έννοια: ένα έργο που αποδίδεται στο Σίμωνα το Μάγο ταυτίζει τον παράδεισο με τη μήτρα.
Ετσι, ο κήπος μετατρέπεται σε ένα πολυδιάστατο στοιχείο, που περιλαμβάνει το θάνατο και την αναγέννηση, τη σεξουαλικότητα και τη γονιμότητα, το θηλυκό και το αρσενικό. Αν και οι έννοιες ενός συμβόλου ποικίλλουν ανάλογα με τις κοινωνικές και θρησκευτικές συνήθειες, συχνά περιλαμβάνει πολλαπλά νοήματα ταυτόχρονα.
Ομως, πώς θα μάθουμε ποιο συμβολισμό είχε (και αν είχε) σε τελική ανάλυση ο κήπος στην αφήγηση του Ιωάννη σχετικά με τον αναστημένο Ιησού και την εμφάνισή του στη Μαγδαληνή; Ούτε καν μπορούμε να γνωρίζουμε πόσο ακριβής είναι αυτή η παράδοση, δεδομένου ότι δεν υπάρχουν αποδεικτικά στοιχεία. Αλλωστε, πολλοί κριτικοί της Βίβλου επισημαίνουν ότι είναι αμφίβολο αν ο Ιησούς υπήρξε ποτέ ως ιστορικό πρόσωπο.
Ισως θα ήταν καλύτερο να δεχτούμε ότι ο σκοπός μιας θρησκείας δεν είναι να μεταδίδει ιστορικές αλήθειες. Περισσότερο αντανακλά και επηρεάζει τις αντιλήψεις των ανθρώπων χρησιμοποιώντας ισχυρές αρχετυπικές εικόνες. Αυτές μιλούν όχι μόνο στο συνειδητό αλλά επίσης, σε μεγάλο βαθμό, στο ασυνείδητο. Από όσα έχουμε δει μέχρι στιγμής, ο κήπος αποτελεί μία από αυτές τις αρχετυπικές εικόνες. Παρά τη σύνδεσή του με αρσενικές θεότητες, παραμένει ένα σύμβολο βαθιά γυναικείο: είναι το «αιδοίο», η «μήτρα», η Νύμφη του Ασματος Ασμάτων, καθώς και ο ιερός τόπος της Αφροδίτης και της Inanna.
Σήμερα οι περισσότερες από αυτές τις έννοιες έχουν χαθεί, αν και το σύμβολο του Ιερού Κήπου δεν έχει ολότελα εξαφανιστεί: η μοναστική πολιτεία του Αθω θεωρείται το «Περιβόλι της Παναγίας», ένας «κήπος» αφιερωμένος σ’ αυτήν. Η παράδοση λέει ότι εκείνη επισκέφτηκε το μέρος αυτό κατά τη διάρκεια της ζωής της, αν και κατά πάσα πιθανότητα πρόκειται για μύθο. Είναι ειρωνεία ότι οι γυναίκες αποκλείονται αυστηρά από αυτό το «περιβόλι», καθώς ακόμα κυριαρχούν μεσαιωνικοί νόμοι.
Ομως, όχι και πολύ μακριά από τον Αθω, στις Σέρρες, οι γυναίκες θυμούνταν μέχρι τα πρόσφατα χρόνια τους κήπους του Αδωνι. Λίγες μέρες πριν τη Μεγάλη Παρασκευή τοποθετούσαν σε πιάτο ή γλάστρα σπόρους κριθαριού, φακής ή καλαμποκιού, αφήνοντάς τους να βλαστήσουν. Την ώρα της περιφοράς του Επιταφίου έβαζαν τα δοχεία με τη χλόη μπροστά στις εξώπορτές τους μαζί με την εικόνα της σταύρωσης, αναμμένα κεριά και θυμιατήρι.
Οπως και με πολλά άλλα παγανιστικά στοιχεία, αποδείχτηκε πιο εύκολο να εκχριστιανιστεί το μοτίβο του Ιερού Κήπου παρά να ξεριζωθεί. Καθώς το Πάσχα πλησιάζει, μας δίνεται η ευκαιρία να σκεφθούμε το βαθύτερο νόημα της δύναμης και της μαγείας αυτού του συμβόλου. Εξαρτάται από μας αν θέλουμε να το δούμε ως έκφραση της αγάπης, της σεξουαλικότητας ή της ανάστασης. Ισως το καλύτερο θα ήταν να αντιληφθούμε την εσωτερική πλευρά του: μια αλληγορία της δικής μας αναγέννησης στο πλούσιο έδαφος ενός τόπου γεμάτου ιερότητα, αισθησιασμό και ομορφιά. Στο κάτω κάτω τα αρχετυπικά στοιχεία δεν αναφέρονται τόσο σε τοποθεσίες που βρίσκονται έξω από μας – αφορούν πολύ περισσότερο το τοπίο της ψυχής μας.
Σημείωση 1: Περισσότερες πληροφορίες θα βρείτε στο βιβλίο της Χαρίτας Μήνη, Το Ιερό Θηλυκό και η Μαγδαληνή, Ελευσίς, Αθήνα 2005.
Σημείωση 2: Το κείμενο πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό “Φαινόμενα” του Ελεύθερου Τύπου (12/4/2014)
Βιβλιογραφία
H Kαινή Διαθήκη μετά Συντόμου Eρμηνείας, μετ. Παν. N. Tρεμπέλας, Aδελφότης Θεολόγων «O Σωτήρ», Aθήνα 1998
H Παλαιά Διαθήκη, Eλληνική Bιβλική Eταιρία, Aθήνα 1997
Nissinen, Martti, “Song of Songs and the Sacred Marriage” in Martti Nissinen and Risto Uro (eds), Sacred Marriages: The Divine-Human Sexual Metaphor from Sumer to Early Christianity, Winona Lake, IN: Eisenbrauns, 2008
Reed, Joseph D., “The Sexuality of Adonis,” Classical Antiquity 14, no 2 (1995): 323-27, 333 et al.
