Από τα πανάρχαια χρόνια ο ήλιος κυριαρχούσε στην ανθρώπινη σκέψη, καθώς ήταν το εμφανές στήριγμα της ζωής στον πλανήτη, η οποία εμφανίζει άμεση εξάρτηση από τις κινήσεις του και μάλιστα από τις εποχές του έτους. Ηταν επομένως φυσικό, μέσα από διαδικασίες προσωποποίησης, ο ήλιος να γίνει αντικείμενο λατρείας ο ίδιος, να αναπτυχθεί δηλαδή η ηλιολατρεία (heliolatry ή sun worship). Το ίδιο συνέβη και με το πλήθος των άστρων, όπου πολλά από αυτά αντιστοιχίστηκαν με συγκεκριμένους θεούς. Αντίστοιχα αναπτύχθηκε η αστρολατρεία (astrolatry).
Του Στέφανου Παϊπέτη, ομότιμου καθηγητή του Πανεπιστημίου Πατρών
Η ηλιολατρεία ως όρος χρησιμοποιείται συχνά, για να υποδηλώσει «παγανιστικές» (δηλ. πολυθεϊστικές[1]) θρησκείες, που όμως αποτελούν σχετικά σπάνιο φαινόμενο. Ηλιακά σύμβολα χρησιμοποιούνται πρακτικά από όλους τους πολιτισμούς, όμως μόνο λίγοι, όπως π.χ. ο αιγυπτιακός και ο μεσοαμερικανικός, ανέπτυξαν γνήσιες ηλιακές θρησκείες. Οι ομάδες αυτές είχαν στο σύνολό τους ένα κοινό γνώρισμα: Ενα καλά ανεπτυγμένο αστικό πολιτισμό με μια ισχυρή ιδεολογία ιερής βασιλικής ηγεμονίας. Σε όλες αυτές κυριαρχούσε η εικόνα του ήλιου ως του κυβερνήτη του επάνω και του κάτω κόσμου, τους οποίους επισκέπτεται μεγαλόπρεπα κατά την ημερήσια περιστροφή του.[2] Ο ήλιος προσφέρει φως και ζωή σε ολόκληρο το σύμπαν. Με τον ορθάνοιχτο, παντεπόπτη οφθαλμό του είναι ο αυστηρός εγγυητής της δικαιοσύνης, ενώ με τη σχεδόν παγκόσμια σύνδεση ανάμεσα σε φως και φώτιση, ο ήλιος είναι η πηγή της σοφίας.
Τα χαρακτηριστικά αυτά – κυριαρχία, αγαθοεργή ισχύς, δικαιοσύνη και σοφία – αποτελούν κεντρικά σημεία αναφοράς κάθε ανώτερης θρησκευτικής ομάδας, και ανάμεσα στα σημεία αυτά βρίσκεται μια έντονα ανεπτυγμένη «ηλιακή ιδεολογία»: Βασιλείς κυβερνούσαν με τη δύναμη του ήλιου και διεκδικούσαν την προέλευσή τους από τον ήλιο. Ηλιακές θεότητες, θεοί που προσωποποιούσαν τον ήλιο, είναι κυρίαρχες και παντεπόπτριες. Ο ήλιος αποτελεί συχνά το κύριο χαρακτηριστικό της Υπέρτατης Θεότητας ή και ταυτίζεται με αυτήν.
Τα ηλιακά σύμβολα στον μονοθεϊσμό
Το πέρασμα από την καθαρή ηλιολατρεία στη χρησιμοποίηση του ήλιου ως συμβόλου της θεότητας δεν φαίνεται να πέρασε ανώδυνα: Π.χ. ο μεταρρυθμιστής φαραώ Ακενατών (1388-1358 π.Χ.) της 18ης δυναστείας, χρειάστηκε να διαρρήξει με επαναστατικό τρόπο τις σχέσεις του με το ιερατείο του Αμμωνα στις Θήβες, προκειμένου να επιβάλει τον καινούργιο τρόπο σκέψης. Για τη θρησκευτική, μονοθεϊστική του μεταρρύθμιση, που ανεγνώριζε τον ήλιο ως σύμβολο της ζώσας ενέργειας, ο Sir Flinders Petrie[3] παρατήρησε: «Τέτοια έξοχη θεολογία δεν είχε ποτέ πριν εμφανιστεί στον κόσμο.» Το πνευματικό δημιούργημα του σπουδαίου αυτού ανθρώπου ξεριζώθηκε μετά το θάνατό του, για τον οποίο ισχυρές είναι οι υποψίες πως μόνο φυσιολογικός δεν ήταν, ενώ η Akhtaten, η περίλαμπρη νέα πρωτεύουσα της χώρας, που ο φαραώ είχε κτίσει στο γεωδαιτικό κέντρο της Αιγύπτου μεταξύ του τροπικού και της μεσογειακής ακτής, κατεδαφίστηκε.[4]
Οι σημερινές μονοθεϊστικές θρησκείες χρησιμοποιούν κατά κόρον ηλιακά σύμβολα και μύθους στην παράδοση και στην κοσμοθεωρία τους. Τα ηλιακά σύμβολα όμως είναι παγκόσμια και δεν αντιστοιχούν σε μια συγκεκριμένη θρησκεία, καθώς εμφανίζονται ταυτόσημα σε λαούς με μεγάλη χρονική και πολιτιστική απόσταση.
Το γεγονός αυτό βασίζεται στην αρχή ότι «παρόμοια συστήματα, υπό παρόμοιες επιδράσεις, παράγουν παρόμοιες ανταποκρίσεις». Τα συστήματα εδώ είναι τα ανθρώπινα όντα, τα οποία, ανεξάρτητα από τις κάθε είδους μεταξύ τους διαφορές, δεν παύουν να έχουν μεγάλες ομοιότητες (π.χ. είναι γενετικά πανομοιότυπα σε ποσοστό πολύ μεγαλύτερο από 99%), ενώ, ανεξάρτητα από τις κατά τόπους διαφορές του περιβάλλοντος, ζουν πάνω στον ίδιο πλανήτη και υφίστανται την επίδραση των γενικών ιδιοτήτων του, όπως η δύναμη της βαρύτητας και η παρουσία των ουρανίων σωμάτων πάνω από αυτούς. Οι συνθήκες αυτές οδηγούν στη δημιουργία των παγκόσμιων συμβόλων, που τελικά καταλήγουν να είναι κοινά ανάμεσα στους λαούς και στις θρησκείες, όσο και αν οι ίδιες συχνά υπερασπίζονται με πείσμα τα ιδιοκτησιακά τους δικαιώματα πάνω σ’ αυτά.
Ενα ηλιακό «σημείο»
Ως παράδειγμα, ας θεωρηθεί ένα σύμβολο που δίκαια χαρακτηρίζεται ως υπέρτατο ηλιακό: Η στιγμή ή το γεωμετρικό σημείο. Πρόκειται για γεωμετρική οντότητα χωρίς διαστάσεις και επομένως είναι δυσχερής ο εμφανής σχεδιασμός της πάνω στο χαρτί ή στην άμμο. Για να καταστεί εμφανής, χρησιμοποιούνται δύο τρόποι: (α) Σχεδιάζεται ένας κυκλίσκος γύρω από το σημείο, πράγμα που οδηγεί στη δημιουργία της «στιγμής εντός κύκλου», αστρονομικού και αστρολογικού συμβόλου του ήλιου και κατ’ επέκταση της θεότητας και (β) Σχεδιάζονται δυο αλληλοτεμνόμενα ευθύγραμμα ή κυκλικά τμήματα, που η τομή τους ορίζει το σημείο, πράγμα που οδηγεί στη δημιουργία του σταυρού, ως ηλιακού συμβόλου και συμβόλου της θεότητας.
Σημειώνεται ότι, αν χρησιμοποιήσουμε το σημείο και τα παράγωγα σύμβολά του για να εκφράσουμε τον πρώτο ήλιο ή την ίδια τη «μεγάλη έκρηξη», μπορούμε στη συνέχεια να συμβολίσουμε με τον ίδιο τρόπο τους απειράριθμους ήλιους, που προέκυψαν ιεραρχικά κατά την δημιουργική διαδικασία του σύμπαντος που ακολούθησε. Θα καταλήξουμε έτσι στον τελευταίο «ήλιο» του ανθρώπου, που δεν είναι παρά η καρδιά του, της οποίας ο συμβολισμός κατέχει κορυφαία θέση στα θρησκευτικά και εσωτερικά συστήματα. Αλλωστε η καρδιά εκτελεί για το ανθρώπινο σώμα την ίδια λειτουργία που εκτελεί και ο ήλιος για το ηλιακό σύστημα: Την παροχή συντεταγμένης ενέργειας που συντηρεί και στηρίζει τη ζωή.
Ο συμβολισμός των Χριστουγέννων
Ας εξετάσουμε όμως τώρα τη βαθύτερη σημασία των Χριστουγέννων. Τα Χριστούγεννα γιορτάζονται κατά το χειμερινό ηλιοστάσιο. Τα ηλιοστάσια, δηλαδή οι τροπές του ήλιου πάνω στην φαινόμενη τροχιά του στον ουρανό, κατά τις οποίες, καθώς η φορά της κίνησής του αναστρέφεται, δείχνει σαν να στέκεται, είχαν πάντα βαθύτατη ψυχολογική επίδραση στον άνθρωπο. Κι αυτό είναι φυσικό. Η πορεία του ήλιου σηματοδοτεί το πέρασμα του χρόνου, του μεγάλου δοκιμαστή και καταλύτη. Η αίσθηση ότι ο χρόνος σταματάει να κυλάει, έστω και στιγμιαία, ενώ η ζωή συνεχίζεται αδιατάρακτη, ερμηνεύεται ως το μήνυμα της αιωνιότητας μέσα στις καθημερινές δοκιμασίες, στις αντιξοότητες και του αναπόδραστα επερχόμενου θανάτου για κάθε ζωντανό πλάσμα. Μάλιστα κατά το χειμερινό ηλιοστάσιο, που χαρακτηρίζεται ως η «Πύλη του Ουρανού» (Janua Coeli), προαναγγέλλεται η άφιξη του φωτός και των μακρών λαμπρών και θερμών ημερών της άνοιξης, όπου η φύση ολόκληρη ξαναγεννιέται. Σε αντιδιαστολή, το θερινό ηλιοστάσιο, η «Πύλη του Αδη» (Janua Inferni), εκφράζει το ακριβώς αντίθετο.
Ετσι, το χειμερινό ηλιοστάσιο, η έλευση του φωτός, προσωποποιημένη κατά τα κρατούντα κάθε θρησκείας, εκφράζει την άφιξη (ή γέννηση) του σωτήρα του κόσμου. Αυτό ερμηνεύει και τη συσσώρευση των εορτασμών πολλών θρησκειών, όπως τα Χριστούγεννα, η εβραϊκή Hanukkah, δηλαδή η αφή της εννεάφωτης λυχνίας, η γέννηση του Μίθρα και πολλές άλλες, γύρω από την ημερομηνία αυτή. Μάλιστα η έλευση αυτή του φωτός συνοδεύεται κατά κανόνα από πολλά υπερφυσικά φαινόμενα, τα οποία επίσης είναι πρακτικώς κοινά στις αντίστοιχες μυθολογίες.
Σημειώνεται ότι και οι μυθολογίες των θρησκειών πάλι από τα ίδια φυσικά φαινόμενα είναι εμπνευσμένες. Π.χ. η έλευση του Σωτήρα, η θυσία του για να σώσει τον κόσμο και η τελική του ανάσταση και ανάληψη, περιγράφει ανθρωπομορφικά τη λειτουργία του ηλιακού φωτός και την επίδρασή του στη γη. Ετσι το φως, ξεκινώντας από τον ήλιο, φθάνει στη γη και, εκτός από τη συντήρηση της ισορροπίας του περιβάλλοντος με τη θερμότητα που παρέχει, γονιμοποιεί τον φυτικό κόσμο μέσα από τη φωτοσύνθεση, και κατ’ επέκταση τον ζωικό. Αξιοποιεί δηλ. την υψηλού ενεργειακού περιεχομένου υπεριώδη και την ορατή ακτινοβολία και τελικά μετατρέπεται σε θερμότητα, δηλαδή αόρατη υπέρυθρη ακτινοβολία. Με άλλα λόγια το φως γίνεται σκοτάδι, δηλαδή «πεθαίνει». Στη συνέχεια η θερμική ενέργεια ακτινοβολείται εκτός του πλανήτη, ώστε να διατηρηθεί η θερμική ισορροπία του.[5]
Οταν η φύση διδάσκει
Συμπερασματικά, όλες οι θρησκείες έχουν τη ρίζα τους στην ίδια τη φύση, στους νόμους της και στα φαινόμενά της μέσα από την προσωποποίησή τους, ενώ η μεταξύ τους διαφορές βρίσκονται, ιστορικά τουλάχιστον, στους σκοπούς των ιδρυτών τους αλλά και στην ηθική τους διδασκαλία, που είναι φυσικά προσαρμοσμένη στις πολιτιστικές και κοινωνικές ανάγκες του εκάστοτε λαού και εκφράζονται μέσα από τους συμβολισμούς και τη μυθολογία τους, που δύσκολα όμως μπορούν να κρύψουν την κοινή τους προέλευση. Κατά κανόνα, πολλά από τα παραπάνω εμφανίζονται ως «εξ αποκαλύψεως αλήθειες», που μάλιστα συχνά έρχονται σε βίαια σύγκρουση με την εμπειρία και την επιστημονική γνώση, η οποία εν καιρώ αποκαλύπτει τις πλάνες και τότε οι επιστήμονες υφίσταται ανηλεείς επιθέσεις (βλ. Ιερή Εξέταση και το πλήθος των επώνυμων Μαρτύρων Giordano Bruno, Κοπέρνικο, Γαλιλαίο, Δαρβίνο–Δημιουργισμό κ.ά.), αφού η αμφισβήτηση των «θεόπνευστων» αληθειών είναι ανεπίτρεπτη.
Η ανάλυση αυτή οδηγεί ευθέως στο συμπέρασμα ότι τα Χριστούγεννα (ή όπως αλλιώς ονομάζονται οι γιορτές γύρω από το χειμερινό ηλιοστάσιο) είναι στην ουσία ένας παγκόσμιος εορτασμός του χειμερινού ηλιοστασίου και της χαράς του κάθε ανθρώπου μπροστά στο επερχόμενο φως και την ελπίδα του ότι το μέλλον του θα είναι ευτυχισμένο και ανέφελο, πέρα από τις όποιες θρησκευτικές ή μεταφυσικές του αντιλήψεις.
[1] Πολύ συχνά ο όρος μεταφράζεται στη γλώσσα μας ως «ειδωλολατρικές», που είναι η τρίτη ή τέταρτη σημασία του, πράγμα όμως που επιτρέπει π.χ. στην εκκλησία μας να χαρακτηρίζει τους αρχαίους Έλληνες ως ειδωλολάτρες, ενώ ταυτόχρονα δηλώνει τον σεβασμό της προς τον λεγόμενο «ελληνοχριστιανικό πολιτισμό».
[2] Encyclopedia Britannica.
[3] SirWilliam Matthew Flinders Petrie, (1853 – 1942) κορυφαίος Άγγλος Αιγυπτολόγος, πρωτοπόρος της συστηματικής μεθοδολογίας στην Αρχαιολογία και στην συντήρηση αρχαιοτήτων.
[4] P. Tompkins, Secrets of the Great Pyramid, Harper and Row, 1997, p. 383
[5] Η οποία ήδη βρίσκεται σε θανάσιμο κίνδυνο εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής, που οι άφρονες ενέργειες του ανθρώπου έχουν προκαλέσει.
